خاورميانه به طرحي نو نياز دارد

خاوير سولانا *

پيشروي اخير دولت اسلامي در عراق و شام (داعش) مويد آن است که بيش از يک دهه پس از آغاز جنگ در عراق، ثبات در خاورميانه در وضعيتي بحراني قرار دارد.

داعش- با اقدامات فرامليتي خود به خلافتي که دربرگيرنده سرزمين هاي وسيعي از غرب سوريه تا بخش هاي مرکزي عراق مي شود- مثالي روشن از طبيعت چالش هاي پيش روي منطقه و تهديد آن است که نياز فوري به يک سري اقدامات در چارچوب جديد خاورميانه را مي طلبد.

داعش پس از حمله آمريکا به عراق يک گروه وابسته به القاعده شد. اگرچه فوريه گذشته از گروه القاعده اخراج شده بود، اما تاکتيک هاي بيش از حد خشونت آميز آنها در اين بازه زماني رشد کرده و براي گسترش، از فرصت جنگ داخلي ويرانگر سوريه و همچنين در ميان برخي عراقي ها که با دولت شيعه اين کشور بيگانه شده اند، استفاده کرد.

شکاف بين دولت و غيردولتي ها- که رقابت هاي فرقه اي آنها به محور اصلي درگيري ها در منطقه تبديل شده است - براي چندين دهه تبديل به منشا بي ثباتي در اين کشور شده است. سقوط رژيم صدام منجربه افزايش خشونت هاي فرقه اي شد و اين در حالي بود که منطقه شمال عراق به معناي کردستان که دربرابر دولت مرکزي در بغداد از استقلال قابل ملاحظه اي برخوردار است، به نوعي از اين آشوب ها و درگيري ها در امان مانده است.

مشکلات کنوني بغداد نتيجه مستقيم جنگ در کشور همسايه يعني سوريه است، جايي که داعش جان هزاران نفر را در آن گرفته است. علاوه بر اين، ظهور داعش بازتابي فراتر از مرزهاي عراق خواهد داشت و البته که اين گروه در رقابت با القاعده براي رهبري جهاد جهاني است. رقابتي که بدون شک شامل تلاش هاي خشونت آميز از سوي هر دو طرف براي نشان دادن حسن نيت ضدغربي شان خواهد شد. ظهور داعش نياز فوري به ديپلماسي جديد و خلاقانه را در سوريه نشان مي دهد که بتواند موانع را هم در ميدان جنگ و هم در اتاق مذاکره بشکند.

دستيابي به توافقي براي صلح بين اسرائيل و فلسطين، ايجاد تعادل پايدار قدرت در خاورميانه و آشتي دادن عربستان سعودي با حاکميت اهل سنت با ايران شيعي از شاخصه هاي جديد مذاکره براي حل و فصل مناقشه ها در عراق هستند. عدم تمايل آمريکا به ادامه توسل به ديپلماسي «اجباري» که در گذشته در دستور کار اين کشور بود، نياز به ترسيم چنين چارچوبي را با توجه به اينکه نگاه کشورهاي منطقه به آمريکا هم تغيير خواهد کرد، ضروري مي کند. تصميم غرب براي عدم دخالت مستقيم در سوريه، به ويژه پس از برملاشدن رسمي استفاده دولت اسد از سلاح شيميايي، اعتماد ايالات متحده را در ميان متحدان سنتي به ويژه عربستان سعودي کاهش داد. علاوه بر اين عربستان سعودي، همراه با ديگر کشورهاي سني مذهب، تدبير آمريکا را براي مذاکره با ايران، به دليل ترس از عادي سازي روابط با رقيب منطقه اي زيرسوال مي برند. علاوه بر اين، شکست اخير مذاکرات صلح اسرائيل و فلسطين درحالي که جان کري براي به ثمر نشستن آن پيشقدم شده بود، ناتواني آمريکا را در رهبري روند صلح به تنهايي برجسته مي سازد.

بديهي است که ايالات متحده بدون کمک نمي تواند در خاورميانه ثبات ايجاد کند و به طيف گسترده اي از کشورها براي دستيابي به اين هدف نيازمند است. وزير امور خارجه سابق (رژيم) اسرائيل به تازگي الگوي جديدي براي مذاکرات صلح ميان اسرائيل و فلسطين مشخص کرده است که در آن مشارکت کشورهايي مانند اتحاديه اروپا، روسيه و کشورهاي مهم عربي رسيدن به يک راه حل بين المللي را تسهيل مي کند. اين الگو بايد در مذاکرات ژنو درخصوص سوريه و همچنين با کشورهايي مانند عربستان سعودي، ايران، ترکيه و مصر براي همکاري بيشتر در ميان گذاشته شود.

البته حضور قدرت هاي منطقه اي مي تواند مذاکرات را که در حال حاضر مغشوش است، پيچيده تر کند؛ بنابراين هدف بايد شفاف و متعادل باشد. تنها با يک روند مذاکره متعادل، مي توان به يک تعادل پايدار از قدرت در خاورميانه با هدايت کشورهاي منطقه اي و جهاني دست يافت. اگر تعادل منطقه اي در تقسيم قدرت به وجود نيايد، در آينده هر مناقشه اي حتي کوچک مي تواند با گسترش سريع به عواقبي غيرقابل انتظار منتهي شود.

امروز ارائه چارچوبي جامع براي حل و فصل مناقشه ها در سوريه بسيار مهم است و در عين حال، سابقه اي از همکاري ميان قدرت هاي منطقه، به خصوص ايران و عربستان سعودي، ايجاد مي کند. مذاکرات بين المللي با ايران بر سر مساله هسته اي فضاي خوش بينانه اي را حاکم کرده است که مي تواند انگيزه اي براي تلاش ها در سوريه باشد؛ اما بار ديگر بايد تکرار کرد موفقيت در اين زمينه نيازمند تعهد کشورهاي مهم منطقه اي و بين المللي است.

اين مساله قابل کتمان نيست که قدرت هاي بين المللي مشکلات خود را دارند- نگراني هاي اتحاديه اروپا درمورد سياست خارجي جديد روسيه و اختلاف هاي ارضي که با چين وجود دارد همه و همه قابل انکار نيستند، اما به نظر مي رسد که به نفع اين کشورها هم است تا نقشي فعال در رفع بي ثباتي ديرينه خاورميانه ايفا کنند.

خاورميانه براي مدتي طولاني منشا بي ثباتي و خشونت بوده است. با رويکردي جديد و خلاق و تعهد پايدار کشورها در سراسر جهان، مي توان يک بار براي هميشه به تعادل قدرت منطقه اي پايدار دست يافت.

* مسوول سابق سياست خارجي اتحاديه اروپا

ديپلماسي ايراني

گزارش خطا