مبناي سياست ديني در الهيات شيعي، عدالت است

آيت الله دكتر سيد مصطفي محقق داماد

براساس تجربه تاريخي مشكل مهمي براي ارتباط اديان با سياست قابل پيش بيني است و ريشه آن مشكل در عنصري نهفته است كه خوشبختانه به هيچ وجه آن عنصر در دين اسلام وجود ندارد و آن «تقدس» قدرت سياسي است. تقدس قدرت امري است كه مي تواند آفت اصلي براي آزادي و رشد انديشه شهروندان محسوب شود و از اين رهگذر عامل تنازعات، خشونت ها و خونريزي ها تحت عناوين قدسي شود. به نظر من نقشي كه رهبران ديني در عصر حاضر به خوبي مي توانند ايفا كنند و بايد چنين كنند، تقدس زدايي از قدرت سياسي است. رهبران ديني بايد تمام دغدغه خود را در دخالت هاي سياسي، تحقق عدالت اجتماعي قرار دهند، مفهومي كه كاملااين جهاني و مورد تشخيص خردمندان است.

در اسلام قدرت از همان آغاز چهره زميني به خود گرفت و چيزي به نام قدرت الهي تجسم يافته در روي زمين شكل نگرفت.

شايد همين ويژگي، اسلام را با بسياري اديان ديگر متفاوت مي سازد. پيامبر اسلام خود را بشري همانند ديگران معرفي مي كند، نه خداي مجسم روي زمين. اين حقيقت به تعبيرات مختلف در قرآن آمده است:

1- او انساني از ميان فرزندان مردم كوچه و بازار و پيام آور حق است: هوالذي بعث في الاميين رسولامنهم (جمعه/2).

2- او انساني همانند ديگران و داراي خصايل انساني است و محتواي پيام او عبارت است از ايمان به خداي واحد و اعتقاد به قيامت و عمل صالح: قل انما انا بشر مثلكم يوحي الي انما الهكم الله واحد فمن كان يرجو لقاء ربه فليعمل عملاصالحا و لايشرك بعبادة ربه ابدا (كهف/110)

3- او بنده صالح خداوند و به عبادت او مفتخر است. گيرنده و رساننده پيام اوست. تبارك الذي نزل الفرقان علي عبده ليكون للعالمين نذيرا (فرقان/1)

4- او همانند مردم عادي زندگي مي كند. نيازهاي مادي او مانند ديگران است هرچند كه مشمول شرح صدر و هدايت خاص خداوند قرار گرفته است. الم نشرح لك صدرك (شرح/1). او را در حالي كه يتيمي بي سرپرست بوده خداوند او را مورد هدايت خاص خويش قرار داده است. الم يجدك يتيما فآوي و وجدك ضالافهدي و وجدك عائلافاغني (ضحي/6-7-8).

5- او امين پيام الهي است و مجاز به هيچ گونه دخل و تصرف در آن نيست. خداوند در قرآن فرموده است: ولو تقول علينا بعض الاقاويل. لاخذنا منه باليمين. ثم لقطعنا عنه بالوتين (الحاقه/4-5-6). اگر او به ما گفتاري نسبت دهد دست او را مي گيريم و سپس رگ گردن او را قطع خواهيم كرد.

6- وقايع زيادي از زندگي شخصي پيامبر اسلام از جمله روابط او با همسرانش در قرآن آمده كه يكي از اهداف نقل اين گونه قضايا زيست بشري او بوده است. مطالعه در سيره پيامبر اسلام نيز نشان مي دهد كه گويي او خود اين دغدغه خاطر را داشته كه مردم آمادگي چنين انحرافي را دارند تا او را همچون عيسي مسيح قداست الهي بخشند و لذا در واپسين لحظات زندگي به نزديكان خود توصيه مي كند كه به اين آيه توجه كنند:

و ما محمد الارسول قد خلت من قبله الرسل افان مات او قتل انقلبتم علي اعقابكم ومن ينقلب علي عقبيه فلن يضرالله شيئا وسيجزي الشاكرين (آل عمران/45).

جالب آن است كه دغدغه خاطر پيامبر اسلام بيجا نبود زيرا پس از رحلت آن حضرت با تاثير پذيري از سنت هاي مسيحي، برخي از مسلمانان گفتند او نمرده و به آسمان رفته است ولي اين فكر با توجه به همين آيه قرآن به سرعت مردود اعلام شد. مردمي بودن پيامبر اسلام موجب آن شد كه قدرت دنيوي در اسلام مردمي شود و به هيچ وجه قدرت آسماني و الهي شكل نگيرد. تشكل رهبري اجتماعي و سياسي پيامبر به موجب آنچه در منابع اسلامي آمده كاملامردمي و بشري است و بر پايه نهادها و اصول بسيار مهمي استوار شده كه در درون تعليمات اسلامي وجود دارد. تعليمات اسلامي از هيچ راز و رمزي برخوردار نيست. پيامبر از همان روزهاي نخستين بعثت آموزهاي خود را طي اصول و موازيني صريح بيان كرد، اصولي كه زندگي مادي و معنوي مردم را شامل مي شد و به گونه يي بود كه انسان ها اگر آن اصول را مرعي مي داشتند به مديريتي دنيوي همراه با عدالت و معنويت و تقوي دست مي يافتند. ذيلابه برخي از آن اصول اشاره مي كنيم:

الف- اصل آزادي و منع سيطره- به موجب آيات عديده يي از قرآن مجيد همان گونه كه پذيرفتن توحيد، حق انسان هاست، آزادي انسان در پذيرفتن يا نپذيرفتن توحيد نيز حق انسان ها است و اسلام هرگز آزادي در نپذيرفتن دين را از انسان سلب نكرده است. لااكراه في الدين قد تبين الرشد من الغي (بقره/256) «هيچ اجبار و اكراهي در كار نيست» اين جمله به معناي آن است كه نبايد هيچ اجبار و تحميلي براي پذيرفتن دين به كار رود زيرا حق و باطل به حكم وجدان و فطرت انسان مشخص شده است. دين يك امر قلبي است و مادام كه آدمي وجدانا و قلبا آن را نپذيرد با اجبار و قهر نمي توان بر او تحميل كرد.

انا هديناه السبيل اما شاكرا و اما كفورا (الانسان/3)

فمن شاء فليومن و من شاء فليكفر (الكهف/29)

در جامعه يي كه مومنين با آزادي ايمان آورده اند اجراي قوانين شريعت نيز به دست خود آنان با ميل و رغبت انجام مي گيرد. قرآن خطاب به پيامبر مي گويد: فذكر انما انت مذكر لست عليهم بمسيطر (غاشيه/23) يعني وظيفه پيامبر تذكر است نه اعمال قدرت و سلطنت. اين مطلب در آيات ديگري به تعبيرهاي ديگري نيز بيان گرديده است از جمله اين كه: فانما عليلك البلاغ (آل عمران/20 /الرعد/40). انما علي رسولنا البلاغ (المائده/5) فهل علي الرسول الالبلاغ (النحل/35).

ب- اصل برابري. همه انسان ها را خدا آفريده و همگي يكسانند و هيچ عاملي از نژاد، رنگ پوست و غيره نمي تواند موجب امتياز شود.

يا ايها الناس انا خلقناكم من ذكر وانثي وجعلناكم شعوبا و قبائل لتعارفوا ان اكرمكم عندالله اتقاكم (سوره 49آيه 13)

ج- اصل عدالت فردي و اجتماعي- در قرآن آمده است:

«ولايجرمنكم شنان قوم علي ان لاتعدلوا اعدلو هو اقرب للتقوي» (سوره5آيه 8)

و در آيه ديگر هدف از بعثت انبيا را قيام خود ساخته انسان ها به عدالت دانسته است. «لقد ارسلنا رسلنا بالبينات و انزلنا معهم الكتاب و الميزان ليقوم الناس بالقسط»

منظور از قيام خود ساخته اين است كه انسان ها خودشان بدون هر گونه اجبار و قهر و فشار به زندگي عادلانه برسند.

اصول فوق كه نمونه يي از تعليمات روح بخش اسلام است تشكل جامعه يي را بر مي تابيد در سايه قدرت كاملامردمي و بشري و در عين حال متخلق و معنوي، نه قدرت آسماني و قدسي و الهي.

اصول بنيادين تعليمات اسلامي موجب آن شد كه قدرتي كه توسط خود پيامبر اسلام شكل گرفت بر نهادهاي دنيوي استوار بود و به هيج وجه شكل آسماني نداشت. نهاد هاي زير برخي از آنهاست:

الف- حاكميت امت- به كار رفتن واژه امت به جاي ساير كلمات به عنوان مركزي كه حق حاكميت و تفوق دارد نشان دهنده روش خاص مديريت اسلامي است.

ب- مسووليت نسبت به سرنوشت. به موجب تعليمات اسلامي، انسان، به معناي نوع بشر خليفه خداوند در زمين است و او انسان را مسوول اعمال خود و مديريت زندگي در زمين و پيشرفت در جهاني كه زندگي مي كند قرار داده است. بر اين اساس نظريه «حاكميت مردم» شكل مي گيرد.

ج- بيعت- در بيعت نيز عقدي ميان بيعت كننده (مبايع) ورييس برقرار مي شود. بيعت كننده مال و امكانات خود رادر وطن خود تحت تصرف او قرار مي دهد و رييس متقابلامتعهد مي شود كه در حفظ منافع و مصالح او نهايت مساعي خودرا به كار برد. به ديگر سخن بيعت وسيله يي است براي تشكيل، كه پس از تحقق رضا و توافق انجام مي گيرد و به تعبير ديگر يك توافق و تراضي طرفيني است. هر كس مي تواند از رهگذر بيعت در فعاليت هاي سياسي وارد شود و در ساختار جامعه يي كه زندگي مي كند، سهيم باشد.

اين روند كه يك سنت عقلايي و رايج ميان جوامع بوده است حتي در دوران نبوي براي ساختار قدرت مورد عمل واقع شده و بعد از رحلت رسول الله (ص) براي جانشينان او نيز همان سنت پيروي شده است. آيات قرآن در مورد بيعت برخي مربوط است به بيعت در ايمان و ورود به دين اسلام و بعضي مربوط است به امور سياسي. از جمله آيات مربوط به بيعت سياسي آيه زير است:

«لقد رضي الله عن المومنين اذ يبايعونك تحت الشجرة فعلم ما في قلوبهم فانزل السكينة عليهم (فتح/18)»

خداوند از مومنان، هنگامي كه با تو در زير درخت بيعت كردند خشنود شد و دانست آنچه در دل آنهاست، پس آرامش را بر آنان فرستاد.

آيه فوق در سال ششم هجري به مناسبت بيعت جمعي از صحابه با پيامبر (ص) نازل شده به مناسبت آنكه در زير درخت انجام گرفته است. اين واقعه را در تاريخ اسلام بيعت رضوان نيز مي گويند. مستفاد از آيه فوق آن است كه رهبري سياسي پيامبر (ص) در خصوص زندگي دنيوي مردم به هيچ وجه جنبه قدسي ندارد و بخشي از رسالت و ماموريت وي نيست و كاملاپيداست كه كشور داري و مديريت دنيوي مردم نه تنها از حوزه رسالت و پيامبري كه كاملاقدسي و الهي است و مردم را در آن راهي نيست، خارج است، رهبري سياسي تا آنجا كه مربوط به اجراييات و دستورات عملي و انتظامي روز مره مردم است از طريق انتخاب و بيعت خود مردم شكل مي گيرد و البته مورد رضايت خداوند واقع مي شود و به ديگر سخن خداوند همين روند را توصيه و امضاء فرموده است و به اطاعت رسول و اولوالامر امر كرده است ولي اعلام رضايت وتوشيح وحتي دستور خداوند به اطاعت از پيامبر در امور اجتماعي و دنيوي موجب تغيير وتبديل به يك قدرت الهي و آسماني براي اداره مردم نگشت. سنت بيعت در تمام حكومت هايي كه دعوي حكومت اسلامي داشته اند از جمله فاطميان، امويان اندلس و حتي عثمانيان، رايج بود. عقد بيعت در حقوق اسلامي با نظريه «قرار داد اجتماعي روسو» كه از مباني حقوق اساسي در نظام هاي دموكراتيك به شمار مي رودقابل انطباق است. هر چندكه از جهت مشابهت دقيق با آنچه امروز در ممالك مردم سالار با نهادهاي انتخاباتي مخصوص به خود رواج دارد ممكن است مورد نقد و ايراد قرار گيرد ولي اصل نظريه تا حدود وسيعي مشابهت دارد.

چ- امر به معروف و نهي از منكر- اين اصل كه يكي از تعاليم مهم اسلامي است، تنها مربوط به روابط ساده فيمابين عامه مردم در زندگي اجتماعي نيست، بلكه درراس آن نظارت عمومي مردم و نقادي آنان نسبت به قدرت را تعليم مي دهد. مردم مسلمان با استناد به اين دو فريضه الهي در روزهاي نخستين براي نقد قدرت از هيچ چيز هراسي نداشتند و چه بسا به طور صريح راس قدرت را نشانه مي رفتند و اعتراض خودرا به عنوان وظيفه شرعي مطرح مي كردند. شواهد تاريخي زيادي براي اثبات اين مدعا در دست است.

د- شورا: در قرآن مجيد در دو مورد سخن از شورا به عنوان يك دستورالعمل براي زندگي دنيوي مردم به ميان آمده است. يك جا در آيه زير است كه با توجه به اهميت موضوع، سوره يي كه اين آيه در آن وارد شده به نام شورا نام گرفته است.

«والذين استجابوا لربهم و اقامو الصلوة و امرهم شورا بينهم» (شوري/38)

مومنان كساني هستند كه دعوت خدايشان را اجابت كرده و نماز را به پا داشتند و امورشان را ميان آنان با مشورت انجام مي گيرد.

اين آيه در بيان صفات جامعه مومنان است كه يكي از آن خصايل شورايي زيستن در امور اجتماعي است و بي ترديد انتخاب مديران سياسي در راس اموري است كه بايستي از طريق شورا اتخاذ تصميم شود.

عقلانيت و سياست ديني

بايد توجه داشت كه اين گونه نگريستن جامعه مومنين به سياست، مبتني بر دينداري وايمان مبتني برتعقل و معرفت عقلاني است. در اين رويكرد، دينداري امري حكيمانه است و دين با محك عقل سنجيده مي شود و به ديگر سخن دين بايد در ظرف عقل جاي گيرد و از صافي عقل عبور كند.

در دينداري معرفت انديش، تلقي فيلسوفانه از دين گوهر ايمان و از سنخ شناخت است. عاطفه و شور و هيجان كمرنگ تر است و آنچه مهم است شناخت و فهم است. در اين صنف از دينداري سخن از رازهاست، اما نه راز به معناي اسطوره بلكه به معني معما و معضلي عقلي كه چالش با آن عين حيات عقلاني است.

در اين نوع دينداري تاكيد بر عقل مي شود و منظور از عقل هم عقل نظري است كه به تناسب دليل و مدعا حساس است و نه اينكه صرفاً غايت نگر باشد و تنها به تناسب وسيله و هدف بينديشد.

در اين نگاه، عقل دين ورزان مخاطب پيامبران است نه عاطفه آنان، لذا به ميزاني كه اقناع عقلي حاصل كنند شاگردان مكتب او مي شوند. كار پيامبران پيشنهاد قول احسن است و نه ايجاب و تحميل و كار مومنان قبول تسليم به واسطه عقل است و نه صرفاً يك تسليم عاطفي. تربيت ويژه اين نوع دينداري، تفكر است. با شخصيت هاي ديني اش مي توان وارد گفت وگو شد و سربسته تقديس نمي شوند و فوق سوال و نقد نيستند و نقش افسانه يي واسطوره يي به خود نمي گيرند. به همين سبب شخصيت پرستي كه يك آسيب جدي در تربيت ديني است و مي تواند منجر به تلقين و وجود يك رابطه كوركورانه بين مربي و متربي شود در اين گونه دينداري جايي ندارد. در اين صنف از دينداري، متربي، مربي خويش را هرچندالگوي خود مي داند ولي اعتماد منتقدانه به او دارد. چرا كه فقط خداوند فوق سوال است. در قرآن مجيد به صراحت گفته شده كه هيچكس جزخدا فوق سئوال نيست (سوره انبيا آيه 23) و حتي پيامبران نيز مورد سوال قرار مي گيرند. (سوره اعراف، آيه 6.)

در اين رويكرد فرد ديندارحتي براي انجام مناسك خويش پشتوانه عقلي و معرفتي دارد و انگيزه دروني او را وادار به انجام آداب و مناسك مي كند و فقط به اين خاطر كه امور ديني مقدس هستند او را از معيار و دليل بي نياز نمي سازد.

در اين رويكرد، سياست نيز جنبه عقلاني دارد نه احساسي وعاطفي. قدسي نيست كه بي چون و چرا باشد، سياستمدار به عنوان مدير زندگاني اجتماعي مردم هر چند مربي است و نقش تربيتي دارد ولي در مقابل مردم تحت مديريت خويش خودرا مسوول مي داند. او بايد همان طور كه دغدغه اخلاق و تربيت انسان ها را دارد، براي ايشان زندگي دنيوي توام با صلح، دوستي و آرامش تامين كند.

مبناي عقلي سياست ديني در الهيات شيعي اصل عقلي عدالت است، اصلي كه در روش فقاهتي فقيهان نقش بنيادين را ايفا مي كندوبدين لحاظ است كه مكتب آنان را «عدليه» عنوان داده اند. اين اصل لوازم بسيار وسيعي دارد كه به علت اختصار از بيان آن خودداري مي كنيم ولي به تاكيد بر اين نكته بسنده مي كنيم كه خسارتي كه امروز از ناحيه دينداران افراطي متوجه جهان معاصر است، تنها معلول دينداري غير عقلاني است وبه هيچ وجه منتسب به اصل نهاد دين نيست.

بنابه آنچه گفته شدبه نظر من نقش اساسي كه رهبران ديني مي توانند و بايد ايفا كنند، آموزش دين بر مبناي معرفت و تعقل است كه نتيجه آن سياست عقلاني و تقدس زدايي از سياست و مديريت زندگي دنيوي خواهد بود كه سعادت جاودان اخروي نيز جز در سايه چنين زندگي دنيوي امكان پذير نخواهد بود.

□ روزنامه اعتماد

گزارش خطا