آموزش به زبان مادری، به مثابه یک حق

هزاران سال است با گوناگونی های زبانی، قومی و دینی، به طور مسالمت آمیز در کنار هم زندگی می کنند و با غرور خود را ایرانی می دانند تا جایی که برای وطن جان می دهند. آنان همیشه یک خواسته داشته اند: احترام به حقوق زبانی و فرهنگی.

زبان، مهمترین وسیله ارتباطی در بیان اندیشه و درک مفاهیم است و نماد هویت برآمده از فرهنگی تلقی می شود که انسان در آن رشد و نمو یافته است.

زبان، بخش جدانشدنی زندگی جوامع از آغاز تاکنون بوده که نه به صورت یکسان بلکه در شکلی متکثر با ساختارهای آوایی و هجایی بی شمار در مناطق گوناگون زمین و در ظرف هایی همچون ملت، قوم، نژاد و فرهنگ نمایان بوده است.

اگرچه فرایند جهانی شدن و پیامدهای آن، دگرگونی هایی همچون شکلگیری مفاهیم و الگوهای هویت و شهروند-جهانی را در بیشتر جوامع و فرهنگ ها به وجود آورد، اما پیش از آن نیز الگو و سیاست همانندسازی و تکثرزدایی در خط مشی های سیاسی و فرهنگی کشورهای در حال توسعه به شدت دنبال می شد؛ به گونه ای که گاه سیاستگذاران این جوامع به سفارش نهادها و کارشناسان غربی و بین المللی تکثرهای قومی، زبانی و فرهنگی را برنتافته و آن را سدی بزرگ بر سر راه توسعه و پیشرفت می دانستند.

در گذر زمان، برنامه ریزان و سیاستگذاران سازمان های جهانی و بین المللی به این باور رسیدند که تکثرزدایی و یکپارچه سازی زبانی، قومی و نژادی در کشورهای هدف نه فقط درد توسعه نیافتگی را درمان نکرده بلکه ضربه ای بزرگ بر پیکره فرهنگ و هویت آنها وارد آورده است. بدین گونه بود که بیش از پیش زبان، قوم و نژاد و به طور کلی پذیرش تکثر در جهان مورد توجه قرار گرفت.

در این میان زبان مادری از موضوع های مهمی بود که به آن توجه شد. سازمان علمی، فرهنگی و تربیتی ملل متحد (یونسکو) در سال 1999 میلادی (1377 خورشیدی) در راستای کمک به تنوع زبانی و فرهنگی، بیست و یکم فوریه (دوم اسفند) را روز جهانی زبان مادری نامید. سال 2008 میلادی (1386 خورشیدی) نیز از سوی مجمع عمومی سازمان ملل متحد، سال جهانی زبان ها نام گرفت.

زبان مادری، نخستین زبانی است که فرد به وسیله پدر و مادر خود با آن آشنا شده و آن را به عنوان ثروتی کهن و میراثی گرانبها، به آیندگان انتقال می دهد. با این همه، گاه در جوامع دارای بافت زبانی چندگانه، این دارایی ارزشمند و انسانی فراموش شده و می میرد و اثری از آن بر جای نمی ماند تا آیندگان را بهره مند سازد.

به طور معمول در کشورهایی با زبان ها و گویش های گوناگون زبان اکثریت رسمیت می یابد و پایه آموزش قرار می گیرد؛ به طوری که گفتار و نوشتار آموزشی در مدارس و دانشگاه ها بر پایه تعریف حاکمیت و نظام سیاسی آن جامعه تدوین و ارایه می شود.

از این رو، کسانی که زبانی غیر از زبان رسمی آن کشور دارند در این زمینه با مشکلات و مسائل زیادی روبرو می شوند؛ بدین گونه که فهم شنیداری، نوشتاری و گفتاری آنان به ویژه در سال های نخست یادگیری، دچار اختلال و نارسایی هایی شده و بازدهی مورد انتظار را به همراه ندارد.

ایران نمونه ای آشکار از کشورهای دارای بافت زبانی و گویشی چندگانه است. گویش ها و زبان های ایرانی از پیشینه ی طولانی برخوردار بوده و همچنان پویایی ساختار خود را حفظ کرده است. خرده فرهنگ های قومی، زبانی، دینی و مذهبی فراوان که هر یک به تنهایی فرهنگی بزرگ و ارزشمند به شمار می روند، واقعیت یگانه ای به نام ایرانی بودن را شکل می دهند.

مساله ای که مطرح می شود حقی به نام آموزش به زبان مادری است که برخی آن را مانع همبستگی ملی می دانند.

آموزش به زبان مادری از نخستین و پایه یی ترین حقوق انسانی شناخته شده در جهان است که افزون بر مجامع و کنوانسیون های بین المللی در قانون اساسی کشور نیز به آن توجه شده؛ بدین گونه که زبان و خط رسمی مشترک مردم ایران «فارسی» است اما بکارگیری زبان های محلی و قومی در رسانه ها و آموزش آنها در مدارس، در کنار زبان فارسی آزاد شمرده می شود.

با وجود این، در کشورمان هنوز مشکلات آموزشی و تحصیلی دانش آموزان مناطق قومی کشور به ویژه در زمینه آموزش به زبان مادری در دوره ابتدایی به چشم می خورد.

باید این موضوع را در نظر داشت که یادگیری و فهم مطالب درسی به دانش آموزان دوره ابتدایی که هنوز در دوره کودکی به سر می برند و به یکباره وارد محیطی با ساختار و نظام زبانی متفاوتی شده اند، مشکل هایی به وجود می آورد. این دانش آموزان در آغاز باید واژگان یک زبان دوم را به زبان مادری خود برگردانند و آنها را معادل سازی کنند تا بتوانند مطالب و مباحث درسی را فراگیرند . همین موضوع به تاخیر در یادگیری آنان منجر می شود.

از آنجا که نظام آموزشی، بنیاد و مادر دیگر بخش های جامعه به شمار می رود و از سوی دیگر ایران کشوری با جمعیت زیادی از اقوام با گویش ها و زبان های گوناگون است، از این رو توجه به آموزش به زبان مادری بایسته یی بنیادی در کشور به شمار می رود.

پرهیز از آموزش به زبان مادری افزون بر اینکه موجب می شود ادبیات اقلیت های زبانی شکوفا نشده و در مواردی نیز به فراموشی سپرده شود، از سوی دیگر توانمندی ها و استعدادهای دانش آموزان در سنین کودکی را خاموش و سرکوب می کند.

در چنین شرایطی کودکی که از آغاز تولد، جهان را با زبان مادری خود درک کرده است، هنگام ورود به مدرسه پا به جهانی می گذارد که برایش همه چیز با واژگان و نظام معنایی ناشناخته ای بیان می شود. وی در همسنجی با کسانی که زبان مادری آنان همانند زبان رسمی آموزشی است، فرآیند یادگیری طولانی تری را طی می کند و همین امر در بسیاری موارد، افت یادگیری و بازماندگی آنان از تحصیل را در پی دارد و بدین گونه ضربات جبران ناپذیری نه فقط برای فرد بلکه برای مناطق قومی و جامعه ملی به وجود می آید.

آزادی آموزش به زبان مادری حقی برای افراد وابسته به اقلیت های قومی و زبانی و همچنین بایسته یی در جامعه برای رشد و شکوفایی فرهنگی و اجتماعی کشور است که با حفظ همبستگی ملی به دوری از تجزیه طلبی و میهن پرستی ستیزه جویانه و تندروانه (شوونیسم) منجر می شود.

به طور کلی کشمکش ها و ستیزه جویی های قومی، سدی در برابر سوء استفاده ها و بهانه تراشی های بیگانگان در دستاویز قرار دادن حقوق اقلیت ها در کشور است.

در دولت یازدهم که در سال 1392 با شعار «تدبیر و امید» روی کار آمد، بارها بر اجرای اصل پانزدهم قانون اساسی تاکید شده است. از آغاز این دولت افرادی همچون دستیار ویژه رییس جمهوری در امور اقلیت ها، برای رسیدگی به خواسته های اقوام گوناگون تعیین شده اند زیرا باید این باور به وجود آید که اقلیت های قومی، زبانی و دینی فرصتی برای کشور به شمار می روند و نه تهدید.

با این همه، گهگاه ناآگاهی و کم دقتی شماری از سیاستگذاران و برنامه ریزان سبب می شود سازمان های به اصطلاح بشردوستانه دستاویزی همپیوند با نادیده گرفتن حقوق اقلیت ها در ایران بیابند.

ایران پهنه گسترده ای است که اقوام، زبان ها، ادیان و مذاهب گوناگون در ملیتی یکسان به نام ایرانی تبلور یافته اند. هم اکنون در ایران افزون بر زبان رسمی فارسی، زبان و گویش های کردی، آذری، بلوچی، عربی، لری، گیلکی و... وجود دارد که جدا از همانندی هایی که برخی از آنها در واژگان و ساختار هجایی و آوایی دارند، اما در بسیاری از موارد تفاوت های ساختاری زبان اقلیت های زبانی بیش از همانندی ها بوده و از این رو، یادگیری و ایجاد ارتباط زبانی و معنایی میان آنها به ویژه در سنین کودکی مشکل ساز بوده است.

از سوی دیگر، تمامی اقلیت های قومی، دینی و زبانی در ایران همواره ایرانی بودن خود را اصل قرار داده اند و با وجود تفاوت های فرهنگی، خود را به فرهنگ و ملیت و قلمرو پهناور ایرانی وابسته می دانند. این نکته را می توان از روی شمار بالای شهدای اقوام و مذاهب گوناگون کشور در برهه های سرنوشت سازی همچون مبارزه برای پیروزی انقلاب اسلامی و دفاع مقدس و شرکت در مناسبت های سیاسی و ملی به روشنی دریافت.

از این رو، توجه به حقوق اقلیت ها و اقوام و پایبندی به قوانین حمایتگرانه از آنان، نه فقط سدی پیش روی اندیشه های تجزیه طلبانه و ستیزه جویانه می سازد بلکه تقویت همبستگی ملی را به همراه دارد. پس بایسته است افزون بر دقت در امر آموزش، زمینه مشارکت اقلیت های قومی، دینی و زبانی در عرصه های اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی کشور بیش از پیش فراهم شود.

* از:فاطمه دوله / ایرنا

گزارش خطا