حضور زنان در عزاداری حسینی در دوره قاجاریه (+گزارش تصویری)

در دوره قاجار در تهران، در هر محله و بر سر هر گذری، تکیه ای وجود داشت که مردم در ماههای محرم و صفر [حداقل به مدت 60 روز] به برپایی مراسم روضه خوانی در آن می پرداختند. بهترین و مفصل ترین مجالس روضه خوانی ماه محرم در مسجد حاج شیخ عبدالحسین برگزار می گردید که گاه جمعیت شرکت کننده در آن، متجاوز از ده هزار زن و مرد می شد.

نواندیش-محمدحسن سلیمانی: حضور زنان در مراسم عزاداری شهادت حضرت ابا عبدالله الحسین (ع) و یاران باوفایش در واقعه خونبار عاشورا، پیشینه ای دیرینه دارد، به طوریکه برخی مورخان نوشته اند: «از سال 334 ه . ق در روز عاشورا زن ها از خانه بیرون می آمدند، سیلی به صورتشان می زدند و بر امام حسین نوحه سرایی می کردند و این عادت و رویه هر سال در روز عاشورا (تا اواسط قرن ششم) استمرار داشت» و «اعلان سیاه پوشی در دهه اول محرم الحرام بزرگ ترین رویه ای بود که معزالدوله بویهی اول آن را رسم کرد و این عادت مشهورترین عادات شیعه شد.» «همچنین زن ها شب ها و مردان روزها با سر و پاهای برهنه برای عزاداری بیرون می آمدند و با تعزیت، به همدیگر تحیت و سلام می کردند و برای حادثه غمبار حسین(ع) محزون می شدند.»

از دوره صفویه بدین سو، که شاه اسماعیل اول تشیع را به عنوان مذهب رسمی کشور اعلام کرد، عزاداری حسینی جلوه ای دیگر یافت و آرام آرام حضور زنان در این مراسم آشکارتر گردید، هر چند از دوره قاجار، با پدیده دیگری مواجه هستیم که باید آن را ارزشمند شدن شرکت زنان در مجالس روضه خوانی و به تبع آن هجوم زنان به این مجالس و همچنین کثرت برگزاری این گونه مجالس در منازل نامید، چنانچه کسروی می گوید: «در محرم سال 1324 ه . ق در تبریز علاوه بر مساجد و تکایا از هر ده خانه در یک خانه مراسم عزاداری بر پا بود.»

بر همین اساس، در زمان قاجاریه که رفتن زن ها به مجالس روضه به صورت یک ارزش اجتماعی درآمده بود، شرکت در مجالس روضه از جمله مکان هایی بود که زنان بی هیچ قید و شرطی اجازه رفت و آمد بدان جا را داشتند و این حضور، نه تنها شرکت در مراسم عزاداری و روضه را شامل می شد که سبب ساز افزایش نقش و حضور زنان در فعالیت های اجتماعی نیز گردید.

مستوفی شرکت زن ها در مجالس روضه خوانی را چنین توصیف می کند: «فعال ترین بُعد حضور اجتماعی زنان در دوره قاجار، شرکت در مراسم عزاداری ماه محرم، روضه خوانی و نمایش های تعزیه بود. لازم به ذکر است که این مراسم در آن دوره مدت زمان بیشتری را در بر می گرفت.»

در بررسی منابع تاریخ معاصر بارها به مساله حضور فعال زنان در چنین مراسمی برخورد می کنیم. مثلاً مهدی قلی خان هدایت گزارش می دهد: «در تکیه دولت، اطراف سکو از زن ها پُر می شد، قریب شش هزار نفر، مردها به علت کثرت جمعیت زنان، بدان راه نمی یافتند.»

همچنین طبق منابع موجود این نکته مسلم است که شرکت انبوه زنان در مجالس روضه و مراسم عزاداری تنها به تهران و تکیه دولت اختصاص نداشت. همچنین اختصاص به محرم و صفر نیز نداشت بلکه در شب های جمعه و ایام شهادت ائمه علیه السلام و جهت ادای نذر نیز برگزار می شد.

به گزارش نواندیش، با فروپاشی حاکمیت قاجاریه، ستیز رضاخان با دین و مجالس عزاداری حسینی، گرچه وقفه ای کوتاه را در برگزاری مجالس آشکار عزای حسینی با حضور زنان به ویژه در محرم و صفر باعث شد، اما هرگز سبب متوقف شدن آن نگردید که به گفته برخی پژوهشگران، مراسم روضه زنان همچنان در منازل برپا می گردید و زنان دور از چشم ماموران شهربانی، از روی پشت بام ها خود را به این مجالس می رساندند. هر چند این ممنوعیت، دیری نپایید و با اشغال ایران در جریان جنگ جهانی دوم توسط متفقین و بسته شدن پرونده حکومت 15 ساله پهلوی اول در شهریور 1320 خورشیدی، بار دیگر عزاداری حسینی جلوه ای تازه یافت و باعث حضور زنان، پیش تر از گذشته در این مراسم شد.