اسلام مجسم: بررسي جنبه هاي عقلي و تحليلي قيام عاشورا

محمد تقي فاضل ميبدي

اگر كسي بگويد حساس ترين فراز تاريخ اسلام رخداد عاشورا بوده است، سخن بي پايه اي نيست. در يك كلام مي توان گفت عاشورا يعني تقابل عدل و ظلم يا عقل و جهل يا دين حقيقت در برابر دين جهالت و ضلالت. در تاريخ، براي اينكه انسان ها با گوهر عاشورا آشنا نگردند، سودجويان و دين ابزاران، تلاش بر تحريف آن كرده اند و از عاشورا چيزي جز مداحي و گريستن و هزينه كردن نگذاشته اند.

به تعبير شهيد مطهري«متاسفانه در طول تاريخ، تحريف هايي چه در انگيزه ها و اهداف، چه در چهره هاي حماسه ساز و چه در برنامه هاي مربوط به عاشورا انجام شد كه اين تحريف ها برخي محتوا، برخي به شكل و برخي به افراد برمي گردد.» جالب تر اينكه مرحوم مطهري مظلوميت امام حسين (ع) را در روز عاشورا و شهادتش به دست افراد سنگدل نمي داند و بلكه مظلوميت او را از فرهنگش مي داند و مي گويد: «براي مصيبت امام حسين (ع) و اهل بيتش (س) به خاطر آن همه زجرهاي روحي و جسمي و ضربات شمشيرها نبايد گريست، بلكه بايد به خاطر مظلوميت و دروغ پردازي هايي گريست كه مقام حضرت اباعبدالله الحسين (ع) را متنزل مي كند. » متاسفانه براي اينكه اين سرمايه بزرگ بشرساز يعني امام حسين (ع) را از ما بگيرند، هزار جور پيرايه به آن بستند. اما خط عاشورا و امام حسين (ع)، همان خط امام علي(ع) است كه در دو چيز خلاصه آن است مبارزه با ظلم و تحقق عدالت در ميان مردم. جمله اي كه امام علي (ع) خطاب به اصحاب شان فرمودند و در كربلاهم همين سخن تكرار شد، اين بود كه «اگر ذلت پذير باشيد و با ظلم زندگي كنيد، مرده ايد و اگر در راه مبارزه با ظلم بميريد، با عزت مرده ايد و زنده ايد». روز عاشورا نيز امام حسين (ع) اين آموخته را به گونه اي ديگر تكرار فرمود. امام حسين (ع) در روز عاشورا هم تن به ذلت نداد و هم بيعت با يزيد نكرد و اين در حالي بود كه دشمنان اين دو چيز را مي خواستند. امام حسين (ع) هم پاسخ مي داد كه در دامني كه ما در آن تربيت شده ايم اين منطق در آن نمي گنجد.

مي توان گفت نخستين تحريف كنندگان عاشورا امويان و سپس عباسيان بودند: زيرا پيام عاشورا را در تضاد با حكومت هاي خودكامه خود مي دانستند. از آنجا كه اين حادثه جنبه هاي عاطفي بزرگي دارد و مي تواند پيوندي با احساسات مردم داشته باشد، در نتيجه زواياي عقلي و تحليلي آن مغفول مانده است. شايد علت اينكه نگذاشته اند حقيقت اين پيام براي همگان روشن شود: اين باشد كه مي توان براي آن مدل سازي كرد و حكومت هاي شبيه حكومت امويان را با اين الگو شناخت و الگوي مبارزه با حكومت هاي ستم را از امام حسين (ع) گرفت. استاد مطهري مي گويد: «انسان وقتي تاريخ حادثه عاشورا را مي خواند، استعدادي براي شبيه سازي در آن مي بيند. همان طور كه قرآن براي آهنگ پذيري ساخته نشده ولي اين طور هست و حادثه كربلاهم براي شبيه سازي ساخته نشده ولي اين طور هست. من نمي دانم و شايد شخص اباعبدالله در اين مورد نظر داشته است... متن تاريخ اين حادثه، گويي اساسا براي يك نمايشنامه نوشته شده است. شبيه پذير است، گويي دستور داده اند كه آن را براي صحنه بودن بسازند. »

اين خاصيت در حادثه كربلابه خاطر رازي است كه در آن نهفته است يعني «راز اينكه اين حادثه نمايش پذير و شبيه پذير است، اين است كه تجسم فكر و ايده چندجانبه و چند وجه و چند بعد اسلامي است. همه اصول و جنبه هاي اسلامي عملادر اين حادثه تجسم پيدا كرده است: اسلام است در جريان و در عمل و در مرحله تحقق». بنابراين «وقتي بخواهيم به جامعيت اسلام نظر بيفكنيم بايد نگاهي هم به نهضت حسيني بكنيم. مي بينيم امام حسين(ع) كليات اسلام را در كربلابه مرحله عمل آورده، مجسم كرده است ولي تجسم زنده و جاندار حقيقي و واقعي، نه تجسم بي روح. انسان وقتي در حادثه كربلاتامل مي كند، اموري را مي بيند كه دچار حيرت مي شود و مي گويد اينها نمي تواند تصادفي باشد و سر اينكه ائمه اطهار اين همه به زنده نگه داشتن و احياي اين خاطره توصيه و تاكيد كرده و نگذاشته اند حادثه كربلافراموش شود، اين است كه اين حادثه يك اسلام مجسم است.»

پاره اي از عالمان اهل سنت، براي تحريف عاشورا، نخست فتوا دادند كه لعن يزيد جايز نيست تا سمبل ستم فراموش شود. از جمله امام محمد غزالي معروف. ولي مذاهب بزرگ اهل سنت نظرشان بر اين بود كه يزيد برخلاف قرآن عمل كرده و شامل لعن و نفرين خواهد بود. عبدالله پسر احمدبن حنبل امام حنابله از پدرش درباره لعن يزيد استفتا كرد و احمدبن حنبل جواب داد: «چگونه لعن نشود كسي كه خدا در كتابش، قرآن، وي را لعن كرده است. » عبدالله جواب داد كه «من كتاب خدا را قرائت كرده ام ولي لعن يزيد را در آن نيافته ام. » امام احمد گفت: «خدا در قرآن مي فرمايد: فهلْ عسيْتُمْ اِنْ تولّيْتُمْ انْ تُفْسِدُوا فِي الْارْضِ و تُقطِّعُوا ارْحامكُمْ اولئِك الّذين لعنهُمُ الله...

آيا مي خواهيد كه اگر والي و حاكم شديد، در زمين فساد و تباهي به راه اندازيد و رحم هاي خود را قطع كنيد؟ كساني كه چنين كنند، همانان هستند كه خداوند لعن شان كرده است. كدام فساد و قطع رحمي بدتر از آن كاري بود كه يزيد انجام داد.»

جلال الدين سيوطي نيز به لعن وي تصريح كرده است. علامه آلوسي پس از آنكه ديدگاه علماي عامه را در جواز لعن يزيد نقل مي كند، در نهايت نظر خود را چنين بيان مي كند: «و من مي گويم: راي غالب من، اين است كه آن خبيث هيچگاه رسالت پيامبر (ص) را تصديق نكرده بود و مجموع اعمالي كه وي نسبت به اهالي خانه خداوند متعال و حرم پيامبر خدا (ص) (اهالي مكه و مدينه) و نسبت به عترت پاك و پاكيزه حضرتش، چه در حال حيات و چه پس از مرگ، انجام داد و كارهاي زشت ديگري كه از وي صادر شد، اين همه به هيچ وجه در دلالت بر اثبات بي ايماني وي كمتر و ضعيف تر از اين نبود كه ورقه اي از قرآن شريف را در نجاست بيندازد. » ظلم هايي كه در تاريخ بشر صورت گرفته و مي گيرد نخست بايد ظالمان آن را شناخت و به زمينه هاي پيدايش آن ظلم پي برد. يكي از مسائلي كه در جريان عاشورا بايد باز شناسي شود اين است كه چرا و چگونه شخصي مانند يزيد و پيش از او معاويه توانستند به نام دين بر كرسي پيامبر خلافت كنند.

يقينا اين داستان نفرت زا به شكل كودتا نبوده كه ناگهان كسي به عنوان حاكم با نيروي نظامي خود را بركشد و بگويد من خليفه مسلمين هستم. رخنه امويان در دستگاه خلافت مسلمين تدريجي بود. پس از رحلت پيامبر بزرگ اسلام، ابي سفيان جريان بازگشت به دوران جاهليت را دنبال مي كرد و خواست با علي (ع) بيعت كند تا از آن راه به اهداف خود دست يابد. پس به امام عرض كرد: «دست خود را بگشا تا با تو بيعت كنم و به خدا سوگند، اگربخواهي، مدينه را برايت پُر از مردان جنگي و اسب خواهم كرد.»

علي عليه السلام، بيعت ابوسفيان را نپذيرفت و به او فرمود: «نيازي به نصيحت تو ندارم» و با رد اين پيشنهاد، نشان داد كه در مكتب علوي، براي رسيدن به هدف نبايد از هر وسيله اي استفاده كرد. او ترديد نداشت كه خلافت، حق او است: ولي رسيدن به آن را از هر راهي جايز نمي دانست و لذا با پي بردن به نيت ابوسفيان، صريحا به وي جواب رد داد: چرا كه قصد ابوسفيان، ايجاد اختلاف و فساد و فتنه گري در ميان مسلمانان بود.

بدين روي، علي عليه السلام از پيشنهاد ابوسفيان، به عنوان «فتنه انگيزي» ياد مي كند. اينها مسائلي است كه در تاريخ تكرار شدني است. چگونه با رخنه كردن در حاكميت اصيل اسلامي و با استفاده كردن از جهل مردم زمينه دستيابي به مراكز قدرت وثروت را فراهم مي كنند. در جامعه اي كه آدم ها در درون خودشان به جهل گرفتارند و برخي هم در بيرون گرفتارند، داوري با عقل نيست، بلكه با زور است. در چنين جامعه اي حق و منطق در برابر قدرت، خاضع است. بنابراين، بايد به گونه اي سخن گفت كه جامعه از جهل مذهبي رهايي يابد و مردم خود را از درون آزاد كنند. لهذا تاريخ عاشورا بايد درست تحليل شود تا در همه زمان ها و مكان ها، عدالت در برابر ستم بايستد.

اعتماد

گزارش خطا