غرب از پيامدهاي ملي شدن نفت مي ترسيد

مترجم: محمد ابراهيم فتاحي

پرسش كانوني مناقشه اين بود: چه كسي كنترل صنعت نفت را برعهده داشته باشد. آيا كنترل آن در اختيار ايران مي‏بود يا شركت نفت انگليس ايران يا احتمالاكنسرسيومي از شركت‏هاي بزرگ نفتي معروف به هفت خواهران؟ از نظر ايران، ملي‏شدن به معناي كنترل حاكميت بود. از ديدگاه شركت‏هاي نفتي، ملي‏شدن نفت ايران به معناي از دست‏رفتن كنترل غربي‏ها بود

    ايالات متحده امريكا نيز به اندازه بريتانيا در اين بحران سرمايه‏گذاري كرده بود. بنابراين، علت مشاركت امريكا در كودتا صرفا خطر توسعه كمونيسم نبود، بلكه مساله تبعاتي مطرح بود كه ملي‏شدن نفت مي‏توانست بر مناطقي به دوردستي اندونزي و امريكاي جنوبي و صد البته خليج فارس به جا بگذارد

    طي سه دهه گذشته، ايالات متحده امريكا و ايران در حلقه‏يي مرگبار گرفتار شده‏اند، به گونه‏يي كه دشمنان «خوني» و حتي «ابدي» يكديگر لقب گرفته‏اند. امريكا مايل است ايران را به عنوان نقطه تلاقي رايش سوم و روسيه استاليني تصوير كند: نيرويي «اهريمني» كه براي صدور انقلاب به سراسر خاورميانه نقشه مي‏چيند، روياي بازسازي امپراتوري‏هاي بزرگ ايراني را در سر مي‏پروراند و بلندپروازي هسته‏يي‏اش شامل موشك‏هاي دوربردي مي‏شود كه قابليت حمل سلاح‏هاي كشتار جمعي را تا مناطق دوردستي مثل اسراييل، اروپا و حتي امريكاي شمالي دارند. امريكا درعين‏حال كينه‏يي عميق از ايران به دل دارد، آن هم به خاطر بحران تحقيرآميز گروگانگيري در سال هاي 1359- 1358 كه طي آن دانشجويان با حمله به سفارت امريكا در تهران، 55 تن از ديپلمات‏ها را به گروگان گرفتند و آنها را 444 روز تمام با شعار طعنه‏آميز «امريكا هيچ غلطي نمي‏تواند بكند» در اسارت خود داشتند. ايران هم به‏نوبه خود امريكا را به عنوان يك قدرت استعماري امپرياليستي جنگ‏افروز - يا به تعبير خود «شيطان مستكبر جهانخوار» - تصوير مي‏كند كه مصمم به سلطه بر كل منطقه و همچنين «تغيير رژيم» است: چه از طريق بازگرداندن نظم پيشين و چه در صورت امكان، تجزيه كشور به مناطق قومي كوچك. اين دو خود را گرفتار قفسي آهنين مي‏بينند.

    بخش عمده‏يي از اين خصومت، ريشه در كودتاي 1332 دارد كه طي آن، سازمان اطلاعات مركزي امريكا (سيا) دولت بسيار مردمي محمد مصدق را سرنگون كرد و زمينه شكل‏گيري حاكميت استبدادي محمدرضاشاه پهلوي را فراهم كرد. كودتاي سال 32 هم به‏نوبه خود ريشه در بحران نفتي بين ايران و بريتانيا در سال هاي 1332- 1330 داشت. مجلس ايران در ارديبهشت‏ماه 1330 مصدق را به نخست‏وزيري برگزيد و اختيار ملي‏كردن شركت بريتانيايي نفت انگليس ايران را به او داد. اين امر، جرقه اوليه بحران بين المللي مشهوري بود كه به مناقشه نفتي انگليس و ايران معروف شد. اين بحران با تصاحب تاسيسات نفتي از سوي ايران آغاز شد. درگرفتن مباحث داغ در ديوان بين المللي لاهه و سازمان ملل متحد، اعمال تحريم اقتصادي، طرح‏ريزي برنامه هاي پنهاني براي حمله به ايران و همچنين قطع روابط ديپلماتيك باعث تشديد بحران شدند. در اين ميان، ايالات متحده امريكا تلاش كرد تا از طريق ارائه مجموعه‏يي از راه‏حل‏هاي به اصطلاح سازشي، خود را به عنوان «واسطه‏يي درستكار» تصوير كند و بحران را بخواباند. اين درحالي بود كه تا مردادماه 1332 - يعني هنگامي كه سازمان سيا با همكاري سرويس اطلاعات مخفي بريتانيا معروف به MI6 اقدام به سازماندهي گروهي از افسران تانك ايراني براي سرنگوني مصدق كرد - بحران فروكش نكرده بود. اين دوره 28 ماهه، گسل عميقي را نه‏تنها در تاريخ ايران بلكه در روابط اين كشور با بريتانيا و امريكا به‏وجود آورد. اغلب گفته مي‏شود كه جنگ‏ها و انقلاب‏هاي بزرگ باعث حك‏شدن لحظات تعيين‏كننده و آشكاري در حافظه عموم مي‏شوند، به‏طوري كه «پيش از ماجرا» كاملااز «پس از ماجرا» تفكيك مي‏شود. كودتاي 1332 نيز در حافظه جمعي و فرهنگ سياسي ايران چنين تاثيري داشت.

    درباره كودتاي سال 32 بسيار نوشته‏اند. همچنين درباره بحران نفتي سال هاي 30 تا 32. پس شايد اين پرسش مطرح شود كه چرا كتابي ديگر در اين زمينه نوشته شده؟ كتاب حاضر مي‏خواهد از دو جنبه، پنداشت عمومي ايجادشده توسط آثار قبلي را به چالش بكشد. نخست، اين باور متعارف را كه بريتانيا با حسن‏نيت وارد مذاكره شد، ايالات متحده تلاشي جدي براي ايفاي نقش واسطه درستكار صورت داد و علت شكست مصدق در دستيابي به مصالحه هم سرسختي او بوده كه ريشه‏اش همواره در «سرشت روانشناسانه» و شيعي او جست وجو شده است. حتي نويسندگان همدل با مصدق نيز مدعي‏اند كه اگر مصدق سرسختي كمتري از خود نشان مي‏داد، ‏بايد و مي‏توانست به مصالحه‏يي منصفانه و عادلانه دست يابد. مثلاويليام راجر - نويسنده برخي موشكافانه‏ترين آثار درباره افول امپراتوري بريتانيا به‏طور كل و بحران انگليس و ايران به‏طور اخص - چنين استدلال مي‏كند كه بريتانيا اصل ملي‏شدن را پذيرفت، اما با همراهي امريكا و به دليل «رفتار غيرمنطقي» مصدق، تصميم به سرنگوني او گرفت. استدلال متقابل كتاب حاضر اين است كه مصالحه اساسا دست‏نيافتني بود، زيرا كه پرسشي بي‏پرده در كانون مناقشه قرار داشت: اينكه چه كسي كنترل صنعت نفت (اكتشاف، توليد، استخراج و صادرات) را برعهده داشته باشد. آيا كنترل آن در اختيار ايران مي‏بود يا شركت نفت انگليس ايران يا احتمالاكنسرسيومي از شركت‏هاي بزرگ نفتي معروف به هفت خواهران؟ از نظر ايران، ملي‏شدن به معناي كنترل حاكميت بود. از ديدگاه شركت‏هاي نفتي، ملي‏شدن نفت ايران به معناي از دست‏رفتن كنترل غربي‏ها بود، امري كه در اوايل دهه 1950/1330 غيرقابل پذيرش تلقي مي‏شد. از سوي ديگر، ملي‏شدن صوري - يعني ملي‏شدن ظاهري نه محتوايي يا ملي‏شدن در تئوري و نه در عمل - از سوي بريتانيايي‏ها و امريكايي‏ها به عنوان «مصالحه منصفانه» نمايش داده مي‏شد، اما درواقع در بهترين حالت، تركيبي متضاد و بي‏معنا و در بدترين حالت، سرپوشي گمراه‏كننده بود. در سال هاي 1330 تا 1332، نه بريتانيا و نه امريكا تحت هيچ شرايطي آماده پذيرش ملي‏شدن واقعي صنعت نفت نبودند.

    دوم آنكه كتاب حاضر همچنين باور متعارفي را كه حاكي از قراردادن بي‏برو برگرد و يكپارچه كودتا در چارچوب جنگ سرد - يعني در ستيز بين شرق و غرب، بين اتحاد شوروي و امريكا، بين بلوك كمونيستي با جهان به اصطلاح آزاد - است به پرسش مي‏كشد. آنجا كه مارك گازيوروسكي - نويسنده دقيق‏ترين آثار موجود درباره كودتا - استدلال مي‏كند كه كودتا ارتباط چنداني با نفت نداشته و بيشتر معطوف به ژئوپولتيك، ترس از كمونيسم و تهديد شوروي بوده است، درواقع ديدگاه بسياري از كساني را بيان مي‏كند كه پيش تر در اين باره نوشته‏اند. او مي‏نويسد: «امريكا در ابتدا تصميم داشت كه وارد اين دعوا نشود. امريكا حتي بريتانيا را به پذيرش ملي‏شدن نفت ترغيب كرد، تلاش‏هايي صورت داد تا مناقشه از راه مذاكره حل‏وفصل شود و بريتانيا را از حمله به ايران منصرف كرد. امريكا اين موضع بي‏طرفانه را تا پايان دوره رياست جمهوري ترومن در ژانويه 1953 دي‏ماه 1331 حفظ كرد، اما آن موقع ديگر بسياري از مقامات امريكايي به اين نتيجه رسيده بودند كه سرپيچي مصدق از رسيدن به توافق در مناقشه نفتي، دارد نوعي بي‏ثباتي سياسي ايجاد مي‏كند كه ايران را در معرض خطر سقوط به ورطه كمونيسم قرار مي‏دهد.»

    اين كتاب اما تلاش مي‏كند تا جاي كودتا را به شكلي موثق درون مناقشه بين امپرياليسم و ناسيوناليسم، بين جهان اول و سوم، بين شمال و جنوب، بين اقتصادهاي صنعتي توسعه‏يافته و اقتصادهاي توسعه‏نيافته و وابسته به صادرات مواد خام تعيين كند. از آنجا كه موضوع مورد مناقشه در اين ميان نفت است، كتاب حاضر چنين استدلال مي‏كند كه ايالات متحده امريكا نيز به اندازه بريتانيا در اين بحران سرمايه‏گذاري كرده بود. بنابراين، علت مشاركت امريكا در كودتا صرفا خطر توسعه كمونيسم نبود، بلكه مساله تبعاتي مطرح بود كه ملي‏شدن نفت مي‏توانست بر مناطقي به دوردستي اندونزي و امريكاي جنوبي و صد البته خليج فارس به جا بگذارد. كنترل توليد نفت كه در اختيار شركت‏هاي غربي بود، در اوايل دهه 1970/1350 به دولت هاي بومي واگذار شد، اما چنين زياني در اوايل دهه 1950/1330 امري كاملاغيرقابل پذيرش بود. البته شايد بعضي‏ها حس نوستالژيك خود را نسبت به «روزهاي خوش گذشته» حفظ كرده باشند: آن زماني كه توليد و درنتيجه قيمت‏گذاري نفت در اختيار شركت‏هاي بزرگ بود و دست «كارتل‏هاي سهل‏انگار»ي مثل اوپك (سازمان كشورهاي صادركننده نفت) به آن نمي‏رسيد. آنها جدا مشتاق بودند كه دولت هاي به‏اصطلاح رانتي را از «بلاي نفت» نجات بدهند. چنين نوستالژيايي الان بعيد به نظر مي‏رسد اما تا پيش از پيدايش مبارزات ملي‏شدن نفت، عملاجزيي جدايي‏ناپذير از واقعيت بود. اين مبارزه در خاورميانه با پيشگامي مصدق آغاز شد.

    كتاب حاضر چنين استدلال مي‏كند كه ايالات متحده امريكا و بريتانيا براي توجيه كودتا از زبان جنگ سرد - گفتمان مسلط زمانه - استفاده كردند، اما نگراني عمده آنان تهديد كمونيسم نبود بلكه آنها بيشتر به پيامدهاي ملي‏شدن نفت در سراسر جهان توجه داشتند. دقيقا به همين دليل بوده كه بسياري از ايرانيان، مصدق را تحسين مي‏كردند و مي‏كنند. آنان مصدق را يك بت ملي مي‏دانند كه هم‏تراز با گاندي در هند، ناصر در مصر، سوكارنو در اندونزي، تيتو در يوگسلاوي، نكرومه در غنا و لومبومبا در كنگو قرار مي‏گيرد. در عصر ناسيوناليسم ضداستعماري پس از جنگ دوم جهاني، مصدق در كنار گاندي و ناصر به‏مثابه چهره هايي پيشگام در جهان سوم ظاهر شد. اين ديدگاه نسبت به آنها هنوز هم به قوت خود باقي است.

    ماجراي بحران سال هاي 1332-1330 را مي‏توان از منابعي متنوع - كه بعضي‏هايشان در سال هاي اخير و به‏ويژه پس از انقلاب 1357 ايران در دسترس قرار گرفته‏اند - استخراج و بازسازي كرد. شركت نفت انگليس ايران كه بعدها بريتيش پتروليوم ناميده شد، اسناد مشروح خود را در اختيار دانشگاه وارويك انگلستان گذاشته است. اين اسناد حاوي اطلاعاتي ارزشمند - نه‏تنها درباره مواضع شركت درباره مذاكرات، بلكه درباره عملكرد داخلي صنعت نفت و به‏ويژه روابط كاري و كارگري در آن - است. دولت بريتانيا گهگاه به هنگام بررسي حاكميت 30ساله خود، برخي پرونده هاي مربوط به كابينه، وزارت امور خارجه، كنسولگري‏ها و وزارت سوخت و انرژي را از رده محرمانه خارج كرده است. امروزه اين پرونده ها در آرشيو ملي بريتانيا در لندن كه پيش تر با عنوان اداره بايگاني عمومي شناخته مي‏شد، قابل دسترسي هستند. ناگفته پيداست كه پرونده هاي MI6 همچنان بسته باقي مانده‏اند.

    وزارت امور خارجه امريكا پس از سه دهه طفره‏رفتن، سرانجام در سال 1989/1368 برخي اطلاعات به‏دردبخورش را در قالب مجلدهاي سالانه‏يي تحت عنوان روابط خارجي ايالات متحده - معروف به مجموعه فروس منتشر كرد، اما مجلدهاي مربوط به ايران دچار انقطاع‏هاي عمده و توجيه‏ناپذيري هستند. باور اينكه روزها و گاهي هفته ها سپري شده بدون آنكه هيچ نوع مكاتبه‏يي بين تهران و واشنگتن ردوبدل شود، دشوار است. انجمن تاريخ امريكا گله كرده كه وزارت امور خارجه اين كشور نتوانسته قانون غيرمحرمانه‏سازي خودش را رعايت كند و بهانه هاي مختلفي را براي تاخير در انتشار اسناد مربوط به ايران و همچنين گواتمالاو كنگو مطرح كرده است.

    سيا هم سال ها بهانه مي‏آورد كه منابع مالي لازم را براي پيروي از فرمان اجرايي سال 1995 رييس جمهور در اختيار ندارد. اين فرمان حاكي از «غيرمحرمانه‏سازي خودكار اسناد» پس از 25 سال بود. اما ناگهان تغيير رويه عمده‏يي صورت گرفت و سيا استدلال كرد كه همان پرونده ها در اوايل دهه 1960 و در چارچوب «برنامه معدوم‏سازي»، ناخواسته ريزريز شده و از بين رفته‏اند. سيا اكنون مي‏گويد كه حدود 1000 صفحه سند «در خزانه هاي سازمان باقي مانده‏اند.» اما اين اسناد «فعلابايد در حال تعليق باقي بمانند.» مطابق توضيحات سيا، انتشار اين اسناد احتمالااعتماد بين امريكا و بريتانيا را خدشه‏دار خواهد كرد زيرا بريتانيا همچنان به‏طور رسمي مدعي است كه مطلقا هيچ نقشي در كودتا نداشته است. اميد مي‏رود كه تاريخ‏پژوهان آينده پيش از اينكه اسناد يادشده نيز به شكلي ناخواسته ريزريز شوند، موفق به مشاهده و بررسي آنها بشوند.

    با اين حال، يك تحقيق معروف سيا كه با عنوان سند ويلبر شناخته مي‏شود، در سال 2000 به نيويورك تايمز درز كرد: آن هم در زماني كه دولت امريكا در پي آن بود تا با عذرخواهي تلويحي از بابت كودتاي سال 32، سياست تنش‏زدايي با ايران را در پيش گيرد. اين سند ابتدا به شكل خلاصه در نسخه چاپي روزنامه، سپس در نسخه ويرايش‏شده 80صفحه‏يي در سايت روزنامه و در ادامه به صورت گزارشي كمتر خلاصه شده و 169 صفحه‏يي همراه با اسامي متعدد، در وب‏سايتي ديگر با نام اسرارآميز كريپتم و درنهايت به شكلي طولاني‏تر در همان سايت، همراه با توضيحات بيشتري درباره اسامي منتشر شد. تنها بخشي كه محرمانه باقي ماند، فهرست ضميمه‏يي از روزنامه‏نگاران و سياستمداراني بود كه در زمان كودتا از MI6 و سيا پول گرفته بودند.

    اين سند تحت نظارت دايره تاريخ سيا و با عنوان «سرنگوني نخست‏وزير مصدق در ايران» و نظارت دكتر دونالد ويلبر - باستان‏شناسي كه به فعاليت‏هاي جاسوسي روي آورده بود - و همچنين مامور مخفي ارشد فارسي‏زبان سازمان تهيه شد. هدف از تهيه آن، نقد و ارزيابي دقيق كودتاي 1332 و فراهم‏سازي سندي راهنما براي كودتاهاي آينده در ديگر نقاط بود. در مقدمه اين سند، صراحتا از «توصيه هايي كاربردي براي عمليات مشابه» سخن به ميان آمده است. نويسنده البته خلاصه‏يي بي‏غرض درباره كودتا ارائه داده اما به‏احتمال زياد به‏شدت خودسانسوري كرده است، زيرا به‏خوبي آگاه بوده كه اين سند احتمالانه‏فقط در سيا بلكه در پنتاگون، وزارت خارجه، كاخ سفيد و حتي كميته روابط خارجي سنا نيز پخش خواهد شد.

    سند ويلبر چه در ايران و چه در غرب به جايگاه يك متن قابل اطمينان و حتي تاريخي معتبر و كامل دست يافته است. نيويورك تايمز از آن به عنوان «تاريخ محرمانه»يي كه افشاكننده «اطلاعات اساسي» و «طرز كار كودتا» است، ياد كرد. گاردين آن را «نخستين روايت مشروح منتشره توسط امريكا درباره آن دوران» خواند. همچنين آرشيو امنيت ملي - سازماني غيردولتي در واشنگتن كه ماموريتش غيرمحرمانه‏سازي اسناد رسمي است - آن را «سندي بسيار مهم» خوانده و چنين توصيفش كرده است: «يك گزارش پساعملياتي كه شامل تلگرام‏هاي سازمان و مصاحبه هايي با عوامل در صحنه آن در ايران مي‏شود.»

    با تمام اين احوال، سند ويلبر به شكلي معنادار در زمينه هايي خاص سكوت كرده است. تهيه آن به سفارش سيا صورت گرفته، اما مشخص نيست كه سازمان سيا آن را منتشر كرده يا خير. نسخه اينترنتي آن، اشكالات حروف‏نگاري پرشماري دارد كه نشان مي‏دهد نسخه پيش از انتشار سند اصلي است. نويسنده مرحوم احتمالااين پيش‏نويس را با توصيه درزدادن آن در زماني مناسب، به دوستان معتمد خود سپرده بود. ويلبر با ناراحتي از سيا بازنشسته شد. او احساس مي‏كرد كه از خدماتش در به‏ثمررسيدن كودتا به شكلي مناسب قدرداني نشده است. او همچنين احساس مي‏كرد كه كارش ناچيز شمرده شده است زيرا سازمان، در خاطرات منتشرشده او دست برد، اما به كرميت روزولت اجازه داد تا روايت خود از اين رويداد را در كتاب ضد كودتا منتشر سازد. اين كتاب كه در زمان وقوع انقلاب ايران و در قالب داستان هاي ماجراجويانه برادران هاردي نوشته شد، بي‏درنگ جايگاه اثري ارزشمند و خواندني به نقل از يك شاهد عيني را كسب كرد. ويلبر اما در تب گفتن حقيقت باقي ماند و درگذشت.

    اسناد دولتي موجود طي سال هاي اخير با سيلي از مصاحبه ها، زندگينامه ها، خاطرات، يادبودها، تواريخ شخصي و اسناد خصوصي تكميل شده است. اين اسناد به شكل پراكنده در روزنامه ها، ژورنال‏ها، مجلات، آثار گلچين‏شده و آثار منتشره به شكل خصوصي - هم در داخل و هم در خارج از ايران - منتشر شده‏اند. روشنگرترين آنها خاطرات مشاوران نزديك مصدق بوده كه پس از مرگ آنها منتشر شدند.

    افزون براين، پروژه هاي تاريخ شفاهي هم در داخل و هم خارج از كشور، اطلاعات ارزشمند جديدي را در دسترس قرار مي‏دهند. مهم ترين آنها، پروژه «تاريخ شفاهي ايران» در دانشگاه هاروارد و پروژه «تاريخ چپ ايران» در برلين است. در پروژه نخست كه تحت نظارت دكتر حبيب لاجوردي انجام شد، با 132 نفر از چهره هاي سرشناس رژيم پهلوي مصاحبه شده كه اكثر آنان از طبقه نخبگان قديمي قلمداد مي‏شوند. در پروژه دوم نيز كه تحت نظارت دكتر حميد احمدي انجام گرفته، مصاحبه ويديويي با 126 مخالف در داخل و خارج از ايران انجام شده كه بعضي‏هايشان در زمان كودتا، افسر ارتش يا عضو حزب كمونيست بوده‏اند. اين مصاحبه ها همراه با خاطرات منتشره پس از انقلاب 57 عملاصداهاي موثر و مخالفي را در برابر صداهاي سلطنت‏طلب شنيده شده در زمان پس از كودتا قرار مي‏دهد. تا آن روز بعيد، روزي كه MI6 و سيا اجازه دهند خواب آرشيوهاي بسته‏شان آشفته شود، ما تاريخ‏نگاران براي ترسيم تصويري منسجم از كودتاي 32 هيچ گزينه ديگري جز رضايت‏دادن به اين منابع پراكنده و مختلف در اختيار نداريم.

   

□ روزنامه اعتماد