کد خبر: ۵۸۹۸۲

تاریخ انتشار: ۱۴ تير ۱۳۹۶ - ۰۹:۰۱

سیاسی » سیاسی

تنش قطر با عربستان و پیامدهای آن برای جمهوری اسلامی ایران

سيد رضى عمادى

شورای همکاری خلیج‌فارس طی سه سال اخیر دو بار شاهد تنش درونی بود که یک پای این تنش قطر و پای دیگر آن سه کشور عربستان، امارات و بحرین بودند. عربستان، امارات و بحرین در سال 2014 در اعتراض به عدم همراهی قطر با سیاست‌های منطقه‌ای مورد نظر آن‌ها، سفرای خود را از دوحه فراخواندند اما این سه کشور در تنش اخیر با قطر، روز 5 ژوئن 2017 روابط خود با قطر را قطع کرده و اقدامات تنبیهی شدیدی علیه دولت کوچک قطر انجام دادند.

به‌عبارت‌دیگر، سطح تنش کنونی قابل‌مقایسه با تنش سال 2014 نیست. این بحران کم‌سابقه نه‌تنها برای طرفین تنش بلکه برای بازیگران ثالث از جمله جمهوری اسلامی ایران نیز پیامد خواهد داشت. در نوشتار پیش‌رو، ضمن بررسی روابط قطر با جمهوری اسلامی ایران، تأثیر این تنش بر روابط تهران- دوحه و همچنین تأثیر آن بر امنیت جمهوری اسلامی ایران بررسی می‌شود.

1- بررسی روابط قطر و جمهوری اسلامی ایران

یکی از مهم‌ترین شاخصه‌های سیاست خارجی قطر، ارتباط با قطب‌های مخالف منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای در منطقه خاورمیانه شامل ایران، حماس و سوریه (که روابط با دمشق به خاطر مداخله قطر در امور داخلی سوریه از سال 2011 به بعد قطع شده است) از یک طرف و عربستان سعودی، اسرائیل و آمریکا (به‌عنوان بازیگر فرامنطقه‌ای در خاورمیانه) است.

یکی از عوامل همکاری و نزدیکی روابط قطر با ایران، حمایت دو کشور از حماس در فلسطین است.

قطر از دوران شیخ حمد بن خلیفه آل ثانی برخلاف کشورهایی نظیر بحرین، امارات و عربستان سعودی روابط پرفرازونشیبی با جمهوری اسلامی ایران نداشته است. بااین‌حال، روابط دو کشور از فاکتورهای همگرا و واگرا تأثیر پذیرفته است.

1-1: فاکتورهای همگرا در روابط ایران و قطر

قطر بعد از عمان در میان اعضای شورای همکاری خلیج‌فارس بهترین روابط را با ایران داشته و برخلاف بحرین و امارات از تنش با ایران خودداری کرده و مانند روابط با اسرائیل در روابط با ایران نیز «همکاری را بر تنش» و «تعقیب منافع مطلق را بر منافع نسبی» ارجحیت داده است. در شکل‌گیری این روابط دوجانبه ضمن اینکه تمایل دو طرف برای تأثیر نپذیرفتن از محیط آنارشیک و پرتنش منطقه خاورمیانه تأثیر داشته است، فاکتورهای دیگری نیز مؤثر بوده‌اند که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:

1-1-1: مرزهای مشترک دریایی

ایران یکی از قدرت‌های منطقه‌ای است که در همسایگی قطر قرار گرفته و با این کشور مرز دریایی دارد که این مرز دریایی در سپتامبر 1969 تعیین و از تاریخ 10 می 1970 اجرا شده است. (مجتهدزاده، 1373: 79) دارا بودن مرزهای مشترک دریایی یکی از عللی است که سبب شد قطر و ایران در مارس 2010 موافقت‎نامه امنیتی تحت عنوان «مبارزه با تروریسم و ارتقای همکاری امنیتی» امضا کردند. (کافیرو 2012)

2-1-1: برخورداری از منطقه گازی مشترک

یکی از مهم‌ترین دلایل روابط دوستانه ایران و قطر مربوط به برخورداری از منطقه مشترک گازی است. قطر با 25 تریلیون مترمکعب، سومین ذخایر بزرگ اثبات‌شده در جهان (معادل تقریباً 14 درصد ذخایر اثبات‌شده گازی در جهان) را در اختیار دارد. تقریباً همه ذخایر گازی قطر در منطقه شمالی این کشور قرار گرفته است که بخشی از بزرگ‌ترین منطقه گازی جهان را تشکیل می‌دهد. پارس جنوبی ایران و منطقه شمالی قطر روی‌هم‌رفته بزرگ‌ترین منطقه گازی در جهان را تشکیل می‌دهند. این منطقه که در مرز آبی ایران و قطر در خلیج‌فارس قرار گرفته است این حوزه گازی وسعتی نزدیک به ۹۷۰۰ کیلومترمربع دارد که ۳۷۰۰ کیلومترمربع آن در بخش آب‌های منطقه‌ای ایران و ۶۰۰۰ کیلومترمربع نیز در آب‌های منطقه‌ای قطر قرار دارد. (غفاری نجاح، 10 ژوئن 2017)

3-1-1: حمایت ایران و قطر از حماس در فلسطین

یکی دیگر از فاکتورهای موجد همکاری و نزدیکی روابط قطر با ایران، حمایت دو کشور از حماس در فلسطین است. قطر، حماس را شاخه اخوان‌المسلمین در فلسطین می‌داند و ایران نیز از حماس به دلیل اتخاذ رویکرد مقاومت‌جویانه در مقابل اسرائیل حمایت می‌کند.

قطر از نگاه «پدرسالارانه» عربستان در شورای همکاری خلیج‌فارس نگاه «مداخله‌جویانه» عربستان در امور داخلی دیگر کشورهای عربی ناراضی است.

4-1-1: عربستان سعودی

در روابط ایران و عربستان سعودی که به همراه ترکیه مهم‌ترین رقیب منطقه‌ای ایران است، بیش از هر چیز بی‌اعتمادی و جنگ قدرت حکم‌فرماست. روابط قطر و عربستان نیز هیچ‌گاه مانند روابط بحرین- عربستان یا حتی امارات- عربستان در چارچوب شورای همکاری خلیج‌فارس نبوده است. قطر از نگاه «پدرسالارانه» عربستان در درون شورای همکاری خلیج‌فارس رضایت ندارد و همچنین از نگاه «مداخله‌جویانه» عربستان در امور داخلی دیگر کشورهای عربی ناراضی است و آن را تهدید برای امنیت خود می‌داند. با توجه به این شرایط، قطر از روابط با ایران به‌عنوان «وزنه تعادل» در مقابل عربستان سعودی استفاده می‌کند (فرمهرز 2012) و راهبرد «گفتگوی سازنده» با ایران را در سیاست‌های منطقه‌ای اتخاذ کرده است. (ربی 2009) جمهوری اسلامی ایران نیز از شکاف در روابط قطر و عربستان برای تقویت روابط خود با دوحه بهره می‌برد. (وتنکا 2009)

2-1: فاکتورها واگرا در روابط ایران و قطر

روابط قطر و جمهوری اسلامی ایران علاوه بر فاکتورهای همگرا متأثر از فاکتورهای دیگری است که سبب می‌شود همکاری در روابط ایران و قطر تقویت نشود. این فاکتورها عبارت‌اند از:

1-2-1: تعامل قطر با اسرائیل و آمریکا

بدون شک، یکی از مهم‌ترین علل تأثیرگذار بر شکل نگرفتن روابط «عمیق» میان جمهوری اسلامی ایران و قطر، نوع روابط و تعامل قطر با آمریکا و اسرائیل است که جمهوری اسلامی ایران آن‌ها را دو تهدید اصلی خود می‌داند. وجود بزرگ‌ترین پایگاه هوایی آمریکا در قطر یکی از مهم‌ترین دلایلی است که سبب شد ایران و قطر نتوانند یک روابط امنیتی دوجانبه که سبب پیوستگی دو کشور به هم شود، ایجاد کنند. در واقع، قطر به‌عنوان یک دولت کوچک در منطقه خاورمیانه، امنیت خود را تا حدود زیادی به دول بزرگ‌تر و فرامنطقه‌ای گره زده و این اقدام همان‌طور که «باری بوزان» معتقد است برای قدرت بزرگ منطقه‌ای (در اینجا یعنی جمهوری اسلامی ایران) یک تهدید محسوب می‌شود. (بوزان، 1389: 221) روابط رسمی قطر با اسرائیل که مورد حمایت غرب هم قرار دارد، نیز سبب می‌شود که ایران و قطر نتوانند در راستای ایجاد روابط عمیق حرکت کنند. (اوتاوی 2009)

2-2-1: مداخله عربستان سعودی در روابط قطر و ایران

اگرچه عربستان سعودی یک فاکتور تأثیرگذار بر ایجاد روابط گرم میان ایران و قطر است، اما، هویت «برادر بزرگ‌تری» و هویت «مداخله‌گر» عربستان سعودی اجازه نمی‌دهد که کشورهای عضو شورای همکاری خلیج‌فارس روابط خود با جمهوری اسلامی ایران را «عمق» ببخشند. یکی از علل بروز تنش اخیر در روابط قطر با عربستان سعودی نیز، موضوع جمهوری اسلامی ایران و نگاه متفاوت عربستان سعودی و قطر به نقش منطقه‌ای جمهوری اسلامی ایران در خاورمیانه است.

3-2-1: مداخله قطر در بحران سوریه در جهت براندازی نظام بشار اسد

یکی دیگر از فاکتورهایی که به‌نوعی زمینه تضعیف روابط قطر و جمهوری اسلامی ایران طی سال‌های اخیر را فراهم کرد، مداخله قطر در بحران سوریه با هدف براندازی بشار اسد از قدرت است. این مداخله سبب شد که جمهوری اسلامی ایران از سال 2011 به بعد همواره بر این باور باشد که قطر نیز مانند عربستان سعودی، ترکیه و آمریکا حامی گروه‌های تروریستی در سوریه است. بااین‌حال، شواهد گویای این است که دولت قطر از آغاز سال 2017 همسویی بیشتری با جمهوری اسلامی ایران در بحران سوریه داشته که از جمله آن همکاری در زمینه ایجاد مناطق کاهش تنش در سوریه است.

با توجه به فاکتورهای ذکرشده؛ «مهران کامروا» درباره روابط ایران و قطر معتقد است که: «روابط ایران و قطر گرم و صمیمی، اما، سطحی است و عمق ندارد. روابط دو کشور بیش از آنکه شامل همکاری امنیتی و نظامی، پروژه‌های سرمایه‌گذاری مشترک یا حتی سرمایه‌گذاری و تجارت معنادار باشد شامل اجلاس و اعلامیه‌های برادرانه است.» (کامروا 2012) «عبدالله سهرابی»، سفیر سابق جمهوری اسلامی ایران، در خرداد 1391 گفت: «از سال 1995 تا 2012 بیش از 45 یادداشت تفاهم همکاری دوجانبه میان ایران و قطر امضا شد که بیش از 85 درصد آن عملی نشده است.» (سفارت جمهوری اسلامی ایران - دوحه، 17 خرداد 1391)

2- تأثیرات تنش قطر با عربستان برای جمهوری اسلامی ایران

تنش اخیر بر روابط قطر با عربستان از دو بعد برای جمهوری اسلامی ایران حائز اهمیت است: تأثیر این تنش بر روابط تهران- دوحه، تأثیر منطقه‌ای این تنش برای جمهوری اسلامی ایران.

1-2: تأثیر تنش قطر با عربستان بر روابط دوجانبه تهران - دوحه

این تنش برای روابط قطر و جمهوری اسلامی ایران یک «فرصت» است. زیرا اولاً سایه عربستان سعودی را از عمیق نشدن روابط قطر و ایران حذف می‌کند. همان‌گونه که گفته شد نگاه «برادر بزرگ‌تری و مداخله‌گرانه» عربستان سعودی به اعضای شورای همکاری خلیج‌فارس مانع تقویت روابط کشورهای عضو این شورا با جمهوری اسلامی ایران می‌شود. تنش اخیر میان قطر و عربستان که حمایت دوحه از سیاست‌ منطقه‌ای جمهوری اسلامی ایران و تأکید آن بر نقش ثبات‌ساز جمهوری اسلامی ایران که در مقابل تأکید ریاض بر نقش هرج‌ومرج‌ساز تهران مطرح شد، یکی از مهم‌ترین علل بروز تنش اخیر محسوب می‌شود. این تنش اکنون می‌تواند هراس قطر از عربستان برای تقویت و عمق بخشیدن به روابط با جمهوری اسلامی را کاهش دهد. از سوی دیگر، جمهوری اسلامی ایران نیز در مقابل راهکار محاصره قطر توسط عربستان، امارات و بحرین، حمایت از دوحه را در پیش گرفته و خواستار پایان دادن به سیاست محاصره قطر شده است.

ثانیاً این تنش می‌تواند منافع اقتصادی برای جمهوری اسلامی به دنبال داشته باشد. «علی طیب‌نیا»، وزیر امور اقتصادی و دارای ایران، آبان ماه 1393 حجم تجاری ایران و قطر را تنها حدود 100 میلیون دلار در سال اعلام کرد. (شبکه خبر، 1 آبان 1393) بستن مرزهای زمینی، هوایی و دریایی با قطر توسط سه کشور عربستان، امارات و بحرین که سبب افزایش قابل‌ملاحظه پرواز هواپیماهای قطری در حریم هوایی ایران و همچنین ارسال مواد غذایی از ایران به دوحه شد، و همچنین حذف هراس آل ثانی از آل سعود در گسترش روابط با ایران، می‌تواند افزایش حجم تجاری دو کشور را در پی داشته باشد. قطر سالانه ۱۶۵ هزار پرواز به بیش از ۱۵۰ مقصد در دنیا دارد که با تنش اخیر اکنون تنها راه پرواز هواپیماهای این کشور از فراز آسمان ایران خواهد بود. درعین‌حال، با توجه به اینکه قطر به همراه ایران و روسیه بیشترین ذخایر گازی جهان را در اختیار دارند، تقویت روابط دوحه – تهران می‌تواند همسویی بیشتری میان ایران، قطر و روسیه در موضوع گاز ایجاد کند.

2-2: تأثیر منطقه‌ای این تنش برای جمهوری اسلامی ایران

تداوم تنش در روابط قطر با عربستان سعودی در سطح منطقه‌ای نیز برای جمهوری اسلامی ایران پیامدهایی در قالب فرصت و تهدید خواهد داشت که البته فرصت‌های آن به‌مراتب بیشتر از تهدیدها است.

تنش در روابط قطر با عربستان سعودی برای ایران پیامدهایی در قالب فرصت و تهدید خواهد داشت که البته فرصت‌های آن به‌مراتب بیشتر از تهدیدها است.

1-2-2: فرصت‌ها

فرصت‌های این تنش برای جمهوری اسلامی ایران در سطح منطقه‌ای به‌صورت فهرست‌وار عبارت‌اند از:

- شکست راهبرد عربستان سعودی برای ایران‌هراسی و ایجاد اجماع علیه جمهوری اسلامی ایران که با رقص شمشیر ترامپ در اجلاس ریاض شکل گرفت.

- شکست زعامت، برتری‌جویی و سلطه‌طلبی عربستان سعودی بر کشورهای عربی

- درگیر شدن عربستان سعودی در یک تنش جدید که این تنش نیز توسط یکی از اعضای شورای همکاری خلیج‌فارس رخ می‌دهد، تضعیف هژمونی عربی عربستان سعودی به‌عنوان رقیبی که روابط با جمهوری اسلامی ایران را پس از به قدرت رسیدن ملک سلمان در ژانویه 2015 از رقابت به تخاصم تنزل داده است را در پی خواهد داشت.

- تقویت تقسیم شورای همکاری خلیج‌فارس به دو محور عربستان سعودی، امارات و بحرین از یک سو و قطر، کویت و عمان از سوی دیگر.

- با توجه به اینکه ترکیه نیز مانند جمهوری اسلامی ایران در این تنش، جانب قطر را گرفته است، تداوم این تنش می‌تواند سبب شکل‌گیری محور جدید ترکیه-قطر- ایران که به‌نوعی مورد حمایت عمان و کویت نیز خواهد بود در مقابل محور عربستان، امارات، بحرین و مصر شود.

- تغییر راهبرد قطر از «تقابل» با ایران در سوریه به «همکاری» با ایران در سوریه: یکی از نشانه‌های امکان‌پذیر بودن این تغییر مربوط به اظهارات شیخ حمد بن جاسم، نخست‌وزیر سابق قطر است که پس از تنش اخیر صریحاً اذعان کرد که راهبرد قطر در بحران سوریه اشتباه بوده است.

- خروج قطر از ائتلاف سعودی علیه یمن که طی تنها چند روز پس‌ازاین تنش، نظامیان قطری از یمن به دوحه بازگشتند.

2-2-2: تهدیدها

تداوم تنش اخیر میان قطر و عربستان سعودی می‌تواند تهدیدهایی نیز برای جمهوری اسلامی ایران ایجاد کند که برخی از این تهدید‌ها عبارت‌اند از:

- درصورتی‌که قطر در مقابل فشارهای عربستان سعودی و متحدانش تسلیم شود، به‌منزله هشداری از جانب ریاض به دیگر کشورهای عربی به‌خصوص کویت و عمان است که از تقویت روابط خود با تهران خودداری کنند. امکان تسلیم شدن قطر در مقابل عربستان سعودی با توجه به تأثیرات ژئوپلیتیکی این بحران بر قطر نیز وجود دارد زیرا 40 درصد نیازهای غذایی قطر از مرز عربستان سعودی وارد می‌شود و درعین‌حال، با توجه به اینکه قطر میزبان جام جهانی فوتبال در سال 2020 است، به مرز زمینی با عربستان سعودی برای وارد کردن تجهیزات ساخت‌وساز جهت تکمیل پروژ‌ه‌های مربوط به جام جهانی که به‌طور هفتگی 500 میلیون دلار برای قطر هزینه دارد، وابستگی دارد. (باراکت 2017)

- اگرچه قطر و ترکیه پیش‌ازاین درباره ایجاد پایگاه نظامی ترکیه در دوحه به توافق رسیده بودند، اما، ترکیه با بهره‌گیری از تنش قطر با عربستان سعودی و به بهانه حمایت از قطر، حضور نظامی خود را در این کشور با فرستادن 5 هزار نظامی تقویت کرد. اگرچه این حضور سبب توقف روند رو به رشد روابط عربستان و ترکیه، مهم‌ترین رقبای منطقه‌ای جمهوری اسلامی ایران می‌شود، اما، درعین‌حال تقویت حضور نظامی ترکیه در قطر در راستای منافع جمهوری اسلامی ایران قرار ندارد.

- بهره‌برداری آمریکا از این تنش برای تقویت حضور در قطر و همچنین برای فروش سلاح‌های بیشتر به کشورهای عربی؛ کمااینکه آمریکا تنها طی 10 روز پس‌ازاین تنش، هم یک قرارداد نظامی 12 میلیارد دلاری با قطر منعقد و هم یک رزمایش دریایی مشترک با قطر در آب‌های خلیج‌فارس در روز 16 ژوئن برگزار کرد.

نتیجه‌گیری

شورای همکاری خلیج‌فارس طی 36 سالی که از عمر آن می‌گذرد همواره از تنش‌ها و اختلاف‌های درونی رنج برده که دولت قطر یکی از ارکان اصلی این تنش بود زیرا قطر از جمله کشورهای عضو این شورا است سیاست برادر بزرگ‌تر عربستان سعودی در قالب این شورا را که منجر به مداخله در امور داخلی سایر اعضا نیز شد، به چالش کشیده است.

از جمله این چالش‌ها پس از سفر دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری آمریکا به ریاض و برگزاری نشست عربی- اسلامی در ریاض که مهم‌ترین شاخصه آن تلاش برای ایجاد اجماع علیه جمهوری اسلامی ایران بود، بروز کرد زیرا انتقاد امیر قطر از رویکرد به‌شدت ضد ایرانی این نشست و تأکید آن بر نقش ثبات‌ساز جمهوری اسلامی ایران در منطقه سبب واکنش عجولانه عربستان سعودی و متحدان آن در قطع رابطه با دوحه و سپس اعمال فشار و تکرار سناریویی که سال 2015 علیه ایران اجرا کرده بودند، شد. این تنش علاوه بر پیامدهایی که بر طرفین دارد برای طرف‌های ثالث از جمله جمهوری اسلامی ایران نیز پیامدهایی در قالب تأثیر بر روابط دوجانبه تهران- دوحه و همچنین فرصت‌ها و تهدیدها برای جمهوری اسلامی ایران در سطح منطقه‌ای خواهد داشت.

اگرچه افزایش تنش و بی‌ثباتی در محیط خاورمیانه به‌خصوص محیط مجاور جمهوری اسلامی ایران تأمین‌کننده منافع آن نیست، اما، با توجه به کاهش سطح روابط تهران – ریاض از رقابت به تخاصم، تنش اخیر میان قطر و عربستان و متحدان عربی آن می‌تواند برای جمهوری اسلامی ایران فرصت‌های برای به چالش کشیدن رویکرد ضد ایرانی آل سعود ایجاد کند.

منابع

1- بوزان باری، (1389)، مردم دولت‏ها و هراس، ترجمه پژوهشکده مطالعات راهبردی، تهران، انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردی غیرانتفاعی.

2- سفارت جمهوری اسلامی ایران - دوحه، (17 خرداد 1391)، سفیر ایران در قطر در گفت‌وگو با فارس: زمان کار سنتی با کشورهای منطقه به پایان رسیده است.

3- شبکه خبر، (1 آبان 1393)، توسعه مبادلات تجاری با ثروتمندترین کشور اسلامی.

4- غفاری نجاح محمدعلی، (10 ژوئن 2017)، بین قطر و ایران ژئوپلیتیکی وجود دارد که تحریم‏کنندگان قطر آن را نمی‌بینند، القدس العربی، ترجمه اداره کل رسانه‏های خارجی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

5- مجتهدزاده پیروز، (1373)، کشورها و مرزها در منطقه ژئوپلیتیک خلیج‌فارس، ترجمه حمیدرضا ملک محمدی نوری، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین‏المللی وزارت امور خارجه.

6- Barakat Sultan, (11 June 2017), A Gulf crisis: How did we get here?, http://www.aljazeera.com/indepth/opinion/2017/06/gulf-crisis-170611063706500.html

7- Cafiero Giorgio, (25June 2012), Is Qatar’s Foreign Policy Sustainable? , http://www.fpif.org/articles/is_qatars_foreign_policy_sustainable

8- Eia, (30 January 2014), Countries: Qatar, http://www.eia.gov/countries/cab.cfm?fips=QA

9- Formherz Allen J, (2012), Qatar, A Modern History, I.B.Tauris&Co.Ltd, London.

10- https://www.gecf.org/countries/qatar

11- Kamrava Mehran, (2012), The Arab Spring and the Saudi-Led Counterrevolution, Orbis, vol 56, no. 1

12- Ottaway Maria, (November 2009), Iran; United States and the Gulf, the elusive regional policy, Carnegie Endowment for International Peace, Carnegie Paper, No. 105.

13- Rabi Uzi, (2009), Qatar’s Relations with Israel, Challenging Arab and Gulf Norms, Middle East Journal, Volume 63, No. 3, Summer

14- Vatanka Alex, (22 March 2012), The Odd Couple, The Majalla, http://www.majalla.com/eng/2012/03/article55230108/print/

*شبكه مطالعات سياست گذارى عمومى

گزارش خطا