موسسه بروکینگز بررسی می کند؛ با "خارج شدن آمریکا از برجام"، ایران چگونه می‌تواند از مزایای این توافق بهره‌مند شود؟

اگر تلاش فعلی برای نجات برجام با کمک اروپا ناکام بماند، به زودی ایران جهت تغییر وضعیت اقتصاد خود از یک تلاش برای حرکت به سوی یک نظام سرمایه‌داری رقابتی دوباره به مالکیت دولتی و اقتصاد غیر بازار باز خواهد گشت.

نواندیش: در ایران، تنها نکته تعجب برانگیز در مورد اعلامیه 18 اردیبهشت رئیس‌جمهور ترامپ در مورد خروج از توافق هسته‌ای این بود که او تصمیمش را 4 روز زودتر از موعد مقرر اعلام کرد. در مجموع این تصمیم پیش بینی شده بود و اکثر ایرانی‌ها معتقد بودند که این توافق به هیچ وجه از سوی آمریکا ادامه پیدا نخواهد کرد.

به گزارش نواندیش اندیشکده بروکینگز در تحلیلی نوشت: به رغم سخنرانی‌های رهبران ایران مبنی بر خروج آن‌ها از برجام در صورت خروج آمریکا، آن‌ها در این توافق باقی ماندند. البته در عین حال آن‌ها برای پایبند ماندن در برجام شرط گذاشته و پایبندی به این توافق را منوط به تأمین منافعشان از سوی طرف‌های اروپایی کردند. خود این موضوع و تلاش سه قدرت اروپایی فرانسه، آلمان و انگلیس (E3) برای تلاش جهت مقابله با تحریم‌های آمریکا علیه ایران یک امتیاز بزرگ برای جمهوری اسلامی به حساب می‌آید.

شاید این ترس از بی‌ثباتی اقتصادی بیشتر بود که آن ها را متقاعد ساخت تا از واکنش شدید مانند از سرگیری غنی‌سازی و حتی خروج از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای اجتناب کند. رهبر جمهوری اسلامی، اجازه مذاکرات بیشتر با اروپا را صادر کرد، اما با این وجود نتوانست شک و تردید عمیق خودش نسبت به طرف‌های اروپایی را نیز پنهان کند.

در این بین جناح نزدیک به حسن روحانی، رئیس‌جمهوری ایران همچنان موافق ادامه برجام حتی بدون حضور آمریکا هستند. آن‌ها فکر می‌کنند که نبود آمریکا شاید فرصتی برای نزدیکی بیشتر آن‌ها به غرب یعنی طرف اروپایی را فراهم کند. در مجموع نزدیکی به اروپا می‌تواند برای طرف معتدل حکومت آسان‌تر و موفق آمیز تر باشد چرا که ارتباط با اروپا راحت‌تر از برقراری ارتباط با شیطان بزرگ یعنی آمریکا است.

وضعيت اقتصادي مطلوب

چرخ اقتصاد ایران در حال حاضر خوب نمی‌چرخد، اما در عین حال این به معنای سقوط آزاد آن هم نیست. شاید بهترین تحلیل شرایط امروز ایران همان گزارش اخیر نیویورک‌تایمز بود که در آن نوشته شده باید انعکاس شرایط فعلی را در خیابان‌ها دید. در حال حاضر هیچ یک از بانک‌ها ورشکسته نشده‌اند و قفسه سوپرمارکت‌ها نیز خالی از اجناس نیست. با این حال اکنون رشد اقتصادی‌ای که پس از تحریک اولیه بعد از معامله هسته‌ای به وجود آمده بود، به میزان قابل توجهی کاهش یافته است. در مجموع شرایط فعلی چندان مطلوب نیست، اما با فاجعه فاصله زیادی دارد.

از چند ماه پیش که تمایل ترامپ به خارج شدن آمریکا از برجام روشن‌تر شد، نوسانات اقتصادی در بازار ارز ایران نیز آغاز گردید. در همین زمان اقدامات سختگیرانِ ایران برای متوقف کردن سقوط ارز در ماه گذشته به نوسانات این بازار افزود. دولت با اعلام نرخ برابری ارز سعی در خنثی نمودن این نوسانات داشت. این تصمیم به سرمایه‌گذاری کمک کرد و بخش قابل توجهی از تجارت خارجی ایران را نیز تسهیل نمود. به طور کلی با افزایش ارزش دلار در برابر ریال قیمت‌های بسیاری از واردات غیرضروری که ارز خارجی یارانه‌ای دریافت نمی‌کنند، در بازار غیررسمی شروع به افزایش می‌کند.

اکنون بسیاری از صادرکنندگان کوچک که باید درآمد ارز خارجی خود را با نرخ رسمی 4200 تومان بفروشند، در معرض تعطیلی قرار دارند. هم‌زمان کسب‌وکارهای دیگر نیز به علت نرخ بهره فوق‌العاده بالا قیمت پایانی محصولات آن‌ها بیش از نرخ تورم 8-10 درصد تمام می‌شود. بانک‌های ایران هنوز از ورشکستگی ناشی از سقوط املاک و مستغلات پنج سال پیش کمر راست نکرده‌اند.

مهم‌ترین دستاورد اقتصادی داخلی روحانی یعنی کاهش نرخ تورم در معرض خطر است. او تورم را به پایین‌تر از 10 درصد کاهش داد، اما اکنون به دلیل کاهش ارزش ارز، افزایش دستمزد‌ها و کسری بودجه نرخ تورم در حال نزدیک شدن به بالای 10 درصد است. در ماه اسفند، دولت در پاسخ به ناآرامی‌های شهری که چند ماه پیش شهرهای کوچک ایران را در بر گرفت حداقل حقوق و دستمزد را 19 درصد و سایر دستمزد دولتی را به میزان 10 درصد افزایش داد. در حال حاضر کسری بودجه به 3 درصد تولید ناخالص داخلی کشور رسیده که خود این نیز به تورم کمک می‌کند.

برجام یک درمان برای اقتصاد ایران نیست، اما در هر حال طی سال مالی 1395-1396 بسیار به اقتصاد ایران کمک کرد. در همان سال، اقتصاد ایران پس از تحریم‌ها، 700 هزار شغل جدید ایجاد کرد که این رقم 10 برابر بیشتر از سال‌های 1385 تا 1390 بود. حال سؤال اینجاست که با توجه به تحریم‌های ثانویه آمریکا اروپایی‌ها چقدر قادر به حفظ این دستاورد‌های ایران خواهند بود.

یکی از مزایای مورد انتظار برجام برای ایران بحث افزایش فروش نفت این کشور و سرمایه‌گذاری شرکت‌های چندملیتی بوده است. اکنون حدود یک سوم کل صادرات ایران به اروپا صورت می‌گیرد و اروپا احتمالاً قادر نخواهد بود تا میزان خرید فعلی نفت خود از ایران را حفظ کند. خطر جریمه‌های سنگین و از دست دادن دسترسی به بازار بزرگ‌تر در آمریکا، چیزی است که بسیاری از مدیران شرکت‌های بزرگ طرف معامله با ایران را می‌ترساند.

اروپا ممکن است بتواند بانک‌های مرکزی خود را هدایت کند تا به ایران اجازه دسترسی به درآمد حاصل از فروش نفت را بدهد. بانک‌های مرکزی در فعالیت تجاری شرکت نمی‌کنند، اما اکنون شرایط عادی نیست. این امر نشانه جدیت بخشی از اروپا است که تاکنون در مذاکرات با ایران فاقد آن بوده‌اند. از زمان امضای برجام، سفارت ایران در لندن، جایی که دولت بریتانیا کنترل برخی از بانک‌ها را در اختیار دارد، قادر به باز کردن حساب بانکی نبوده است.

به احتمال زیاد، صادرات نفت ایران از روزانه 2.5 میلیون بشکه در روز به 1 میلیون بشکه کاهش خواهد یافت. اگر ایران بتواند از درآمد حاصل از خرید کالاها از سایر نقاط جهان استفاده کند، باید بتواند در سال رشد متوسط بین 3 تا 4 درصدی داشته باشد.

از دیدگاه ایران، برجام بسیار بیشتر از یک توافق هسته‌ای است. روحانی و طبقه متوسط که او را انتخاب کردند برجام را به عنوان راهی برای متصل کردن نظام اقتصادی جمهوری اسلامی به جهان غرب معرفی می‌کنند. آن‌ها این توافق را چیزی فراتر از روابط فرهنگی ایران با غرب در طی 100 سال گذشته می‌بینند. این روابط در گذشته غالباً توسط سفر ایرانیان به غرب که بعضاً توسط تجار ایرانی صورت می‌گرفت، تعریف می‌شد. اگر اروپا بخواهد عقب‌نشینی کند نه چین و نه روسیه کاری از دستشان ساخته نخواهد بود و بنابراین ایران نیز مجبور به عقب نشینی خواهد شد. اکنون جهت‌گیری اولیه جمهوری اسلامی با شعار نه غربی و نه شرقی به سرعت در حال تغییر به سمت شرق است؛ چرا که ترامپ راه تحقیر ایران را در پیش گرفته است.

این تغییر در سیاست خارجی در حال حاضر قابل توجه است. اگر تلاش فعلی برای نجات برجام با کمک اروپا ناکام بماند، به زودی ایران جهت تغییر وضعیت اقتصاد خود از یک تلاش برای حرکت به سوی یک نظام سرمایه‌داری رقابتی دوباره به مالکیت دولتی و اقتصاد غیر بازار باز خواهد گشت. اهمیت لحظه تاریخی‌ای که ایران به آن دست پیدا کرد، تنها محدود به عملکرد تیم اوباما نبود. در هر حال اکنون به نظر می‌رسد که تیم ترامپ، ایران و معامله هسته‌ای را در چارچوب یک تهدید منطقه‌ای می‌بینند.

در هر حال با خروج آمریکا از برجام تنها راه ایران برای بهره مندی از مزایای این توافق رایزنی با اروپا و تلاش برای متقاعد کردن آن ها است.

گزارش خطا