«زمانه اخوان» ... تأملى بر كتاب پرحاشيه خاشقجی در بهار عرب

محمد رضا عشوری

جمال خاشقجی نویسنده سعودی سه کتاب مهم در کارنامه نویسندگی خود داشته است: «عربستان سعودى پس از ١١ سپتامبر» ، «اشغال بازار سعودى» و «بهار عرب، زمانه اخوان».

این آخری همانطور که از نامش پیداست در فضای تحولات خیزش های عربی نوشته شده است. شاید بتوان این کتاب را نصایح نگارنده به اسلامگرایان سیاسی دانست که بر گُرده تحولات بهار عربی سوار شدند اما به قول «عبد الخالق عبد الله» در کتاب «اعترافات» ظاهرا رهبران این جریان این توصیات خاشقجى را حتی یک بار نخوانده‌اند.

خواننده کتاب قطعا به این واقعیت پی خواهد برد که خاشقجی تمایلاتش به اخوان را پنهان نکرده (حتى اگر از نگاه منتقدان وى يك ليبرال در لباس اخوان بوده) و به گونه‌‌ای خواسته تا ناصحی امین برای اخوانی‌‌ها باشد و از همین رو است که نام اثر را "زمانه اخوان" نهاده است: «زمانه اخوان که انتظارش را می‌‌کشیدند.

بخشى از تأملات نگارنده در اين كتاب درباره ماهيت انقلاب هاى بهار عربى و بحث نظريات توطئه و تاييد و تكذيب آن است اما نكته مهم نگاهى است كه وى به عنوان يك نويسنده سعودى ارائه مى دهد. خاشقجی در زمانه اخوان دوگانه‌ای از جهان عرب به تصویر مى كشد. «کشورهای بهار عربی» عنوانی است که وی براى كشورهاى تازه انقلابى مثل تونس و مصر برمی‌‌گزیند در مقابل «کشورهای ثبات عربی» که اشاره ای كنايه آميز و البته هوشمندان به حاشیه جنوبی خلیج فارس است.

خاشقجی در بخشی از کتاب می‌‌نویسد: «باید به تحولات جهان عربی به دقت نگاه کنیم. این موج چهارم دموکراسی است و نه یک موج اخوانی. باید این را درک کنیم که دموکراسی از محیط پیرامونش تاثیر می پذیرد. در آمریکای لاتین دموکراسی با چپگرايى می‌‌آید و در جهان عرب دموکراسی فعلا رنگی اسلامی دارد.»

خاشقچی البته آنجا كه وارد بحث اسلامگرايى مى شود از تمايز نگاه اخوانى و سلفى نمى گذرد و با تندى به سلفگرایان می‌تازد که دشمنان عقیدتی و سیاسی اخوان المسلمین بوده‌‌اند.

دلبستگی خاشقجی به اخوان البته مسئله جدیدی نبود بویژه برای کسانی که توییت معروف وى در ماجرای انقلاب فوریه ٢٠١١ را به یاد داشتند که نوشته بود: «الله اکبر.. چه عظیم است اسلام، آزاد و قوی. شیخ قرضاوی را در میدان التحریر از شبکه اول تلویزیون مصر ببینید تا گسترده این تغییر را درک کنیم.»

مشخصا درباره انقلاب مصر، خاشقجی معتقد به یک «نزاع طبقاتی» و انقلاب «محرومان» بود، تا آنجا که بهار عربی پایان این حاکمیت طبقه ای بود که به گفته وی «هزار سال است در جهان عرب حکمفرمایی می‌کند».

همانگونه که در نوشته هاى متعدد خاشقجی نیز مشهود است وی قضایای مربوط به القاعده را با جدیت دنبال کرده است. به همین دلیل است که در زمانه اخوان نیز تلاش کرده تا بین سه‌‌گانه «سرکوب، تندروی و القاعده» ارتباط برقرار کند. از همین رو وى بازگشتی تاریخی به تحولات ١٩٨٨ الجزایر دارد و سرکوب اسلامگرایی‌‌ آن‌‌ دوره را مسبب شكلگيرى القاعده مغرب عربى می‌داند. تجربه الجزایر جایگاه خاصی در منظومه فکری خاشقجی دارد و وی بسیار از این تجربه سخن گفته است.

با استعانت از همین تجربه است كه می گوید روزی که استبداد بمیرد القاعده هم می‌‌میرد. جمله معروفش اين بود كه "القاعده در میدان التحریر دفن شد" هر چند که اندیشه القاعده همچنان زنده است.

در سطور همین کتاب خاشقجی دلبستگی‌‌هایش به ترکیه اردوغان را هم آشکار می‌‌کند و پیروزی «اسلام میانه‌‌رو» در ترکیه را حلقه نجات کامیابی‌های اسلام سیاسی میانه رو در مصر و جهان عرب می‌داند تا آنجا که معتقد است جریان اخوان باید از تجربه اردوغان در حکمرانی استفاده نماید حتی اگر دولتی سکولار باشد؛ «دولت ممکن است سکولار باشد ولی ضرورتا اینگونه نیست که سران حکومت نیز لزوما سکولار باشند».

این نوشتار بنا به مرور تمامی فصول بهار عربی کتاب ندارد اما جالب است كه خاشقجی به ماجرای سوریه که می‌‌رسد هرچند طبعا نگاه انتقادی ضد دولتی تندی ارائه می‌‌دهد اما نوشته‌‌هایش آنجا که به جنگ داخلی می‌‌پردازد را باید از دریچه نگاه نويسنده اى دید که تجربه حضور در جنگ افغانستان در قلمش سنگينى و گویی همان ماجراها و دعواهای اخوان و جهاد و جنگ و القاعده را دوباره بازگو می‌‌کند.

منبع: تحولات اسلام‌گرایی سیاسی

گزارش خطا