بازی شطرنج در لاهه : ناگفته هاى پيروزى حقوقى ايران در دیوان بین‌المللی دادگستری +تصاوير

سازندگى- علیرضا مسعود: صبح روز پنج‌شنبه مقر سازمان ملل متحد در ايران ميزبان برنامه‌ شبيه‌سازي دیوان بین‌المللی دادگستری با همكاري فصلنامه مطالعات بين‌الملل و دفتر اطلاعات سازمان ملل در تهران بود. ضلع جنوبي بلوار شهرزاد ميزبان ماريا دوستنكو(رئيس مركز اطلاعات سازمان ملل در ايران) ، مهدي ذاكريان ( دانشیار روابط بين‌الملل و مديرمسئول فصلنامه مطالعات بين‌المللی)، ابراهيم بيگ‌زاده (استاد حقوق بين‌الملل و عضو تيم حقوقي ايران در ديوان بين‌المللي دادگستري) و حسين سادات ميداني (استاد دانشکده روابط بين‌الملل و عضو تيم حقوقي ايران در ديوان بين‌المللي دادگستري)، بود.

فصلنامه مطالعات بين‌المللی، شبيه‌سازي‌هاي متعددي را در تاریخ فعالیت های خود به ثبت رسانده است. از جلسات شوراي امنيت سازمان ملل تا ديوان دادگستري بين‌المللي، ديوان كيفري، شبیه سازی مذاکرات جنگ، شبیه سازی کمیته حقوق بشر و ... را در خود جاي داده است.  این نهاد مدنی که فراتر از رسالت رسانه علمی – تخصصی این فعالیت علمی – حرفه ای را انجام می داد، اکنون به عنوان یک سازمان مردم نهاد بین المللی با عنوان: "بنیاد مطالعات بین المللی و گفت و گوهای جهانی" در وزارت کشور ثبت شده و به فعالیت خویش ادامه می دهد. اين بار نيز مساله و موضوعي به روز و جنجالي، سوژه شبيه‌سازي جديد اين فصلنامه قرار گرفت؛ شبيه‌سازي جلسه ديوان بين‌المللي دادگستري در رابطه با شكايت ايران از آمريكا در راستاي نقض عهدنامه مودت كه در نهايت منجر به صدور قرار تامين موقت براي ايران شد. جلسات شبيه‌سازي معمولا از دو بخش تشكيل شده است،

در بخش نخست، مقامات و اساتيد درجه اول در موضوع مربوطه، دانش، تخصص و تجربه خود را در آن موضوع خاص در اختيار شركت كنندگان قرار مي‌دهند تا آنها قدري بيشتر با واقعيات رخ داده در عمل براي نمايندگان دولت‌ها آشنا شوند و سپس در قسمت دوم برنامه، شركت كنندگان تلاش خواهند كرد تا با ايفاي نقش بازيگران اصلي آن مساله در دنياي واقع و با رعايت كامل اصول و قوانين مربوط به آن نهاد يا سازمان بين‌المللي، نظر و عمل را به صورت تخصصي به يكديگر نزديك كنند. در ايران نيز بیش از یک دهه است که با تلاش‌هاي مستمر فصلنامه مطالعات بين‌المللی و با همكاري مرکز اطلاعات سازمان ملل متحد (یونیک) در ايران این برنامه ها برگزار می شود. همچنين با تلاش ها و برنامه هایی که چند سالی است سایر نهادها و دانشگاه‌ها انجام می دهند مانند صلیب سرخ، دانشکده وزارت امور خارجه و ... از اين روش نوين در کشور استقبال شده است. از این روش براي ارتقاي دانش و همچنين آشنايي بيشتر و ملموس پژوهشگران حقوق و روابط بين‌الملل با نهادها و سازمان‌هاي بين‌المللي و شيوه كار دولت‌ها در اين نهادها استفاده مي‌شود. 

ماريا دوستنكو سخنران آغازین اين برنامه بود كه خوشامدگويي خود را به زبان فارسي اعلام كرد. آغاز سخنان دوستنكو با ذكر تاريخي اجمالي از ديوان بين‌المللي دادگستري و نحوه، روند شكل‌گيري و اطلاعات كلي در رابطه با وظايف و وجوه مختلف و قواعد و قوانين آن بود و پس از اين به سابقه 6 پرونده‌اي كه ايران در ديوان بين‌المللي دادگستري چه به عنوان خواهان و چه به عنوان خوانده داشته است پرداخت و از اين منظر وارد پرونده مورد نظر برنامه شبيه‌سازي، كه همان شكايت اخير ايران از آمريكا در ديوان بين‌المللي دادگستري بود، شد. ايران معتقد بود كه آمريكا عهدنامه مودت 1955 ميان دو كشور را نقض كرده و وضع تحريم‌هاي مجدد توسط آمريكا، زندگي بسياري از شهروندان عادي اين كشور را تحت تاثير قرار داده است و اين همان چيزي است كه امروز اين برنامه به دنبال شبيه سازي آن است. او در ادامه عنوان کرد که در رابطه با شبيه سازي نيز بايد قدري صحبت كرد، دادگاه‌هاي شبيه سازي شده باعث خواهد شد تا شركت كنندگان در اين برنامه‌ها بتوانند توانايي‌هاي مختلف خود را به معرض آزمايش گذاشته و از اين طريق به بهبود و ارتقاي آن توانايي‌ها مانند صحبت كردن و مذاكره و ... بپردازند و اين مساله بر روي هر شغلي كه در آينده به دنبال آن باشيم تاثيرگذار خواهد بود. با اين سخنان، رئيس مركز اطلاعات سازمان ملل متحد در ايران، نوبت سخنراني را به ابراهيم بيگ زاده داد تا او به موضوع مورد نظر خود با عنوان «‌الزامات دستور موقت و تبعات نقض آن» بپردازد.  

ابراهيم بيگ زاده سخنان خود را با ذكر اين مساله آغاز كرد كه نكات خود را به عنوان استاد حقوق بيان خواهد كرد و نه نماينده دولت ايران و سپس مطرح كرد كه ما در حال حاضر دو دعوا را در ديوان عليه آمريكا داريم. اول پرونده‌اي است كه در سال 2016 عليه آمريكا در ديوان مطرح شد و به طور مشخص در رابطه با برداشته شدن مبلغي در حدود 1 ميليارد و هفتصد و شست ميليون دلار بود كه بنابر حكمي در دادگاه‌هاي محلي آمريكا عليه ايران، از حساب بانك مركزي كشور برداشته و بلوكه شده بود و جلسه استماع دوم ديوان نيز در رابطه با همين مساله بود. دومين پرونده ايران عليه آمريكا در ديوان، همين بحث اخير است كه اين جلسه نيز به دنبال شبيه سازي آن است اما تفاوت آن با پرونده اول اين است كه در پرونده اول، درخواست قرار تامين نكرده بوديم اما در پرونده دوم درخواست صدور قرار تامين را داشتيم. زماني كه درخواست صدور قرار تامين داده شود ديوان بايد به فوريت بررسي كند اما براي اين پرونده مشكلي پيش آمد كه آن، تعطيلات قضات بود و همين امر باعث شد تا با تاخيري 41 روزه اين مساله بررسي و جلسه استماع آغاز شود. اما در همین زمان رياست ديوان كه  از کشورسومالي هست، نامه‌اي را به وزيرامور خارجه آمريكا فرستاد كه اقدامي را انجام ندهند كه مخالف با قرار تاميني موقت احتمالي ديوان باشد و البته ايالات متحده وقعي به نامه رياست ديوان نگذاشت و نهايتا عنوان كرد كه دعوا برجامي است و ربطي به معاهده مودت ندارد. آمريكا تلاش كرد تا اولا ثابت كند كه اين پرونده ربطي به عهدنامه مودت ندارد؛ ثانيا بر اساس ماده 20 عهدنامه مودت (كه صحبت از امنيت ملي آمريكا است)، اقدامات ايران اين ماده را تحت تاثير قرار داده و بنابراين اقدامات آمریکا، نقض عهدنامه نيست و در آخر هم اين موضوع را مد نظر داشت که اگر اين قرار تامين صادر شود به حاكميت آمريكا لطمه وارد خواهد شد اما در نهايت ديوان قرار تامين موقت خود را به اتفاق آراء،  به نفع ايران صادر كرد و آمريكا را براي اولين بار «مكلف» به اجراي مفاد قرار تامين كرد. در همين راستا ديوان از آمريكا تضمين براي اطمينان از اجراي قرار تامين خواسته و همچنين اين كشور را مكلف كرده است تا مكانيزم‌هاي پرداخت پول ذكر شده در قرار تامين را نيز مهيا كند.  

بيگ زاده در جمع‌بندي سخنان خود به دو نكته مهم اشاره كرد، اول آنكه ايران در هر دو پرونده در ديوان، در مرحله مسئوليت دولت است و نه دريافت خسارت، و بعد از مشخص شدن مسئوليت دولت آمريكا در ديوان در مرحله بعدي به سوي دريافت خسارت خواهيم رفت، و نكته دوم اين است كه در مرحله فعلي، آمريكا، با توجه به تصميم و اراده او مبني بر خروج از عهدنامه مودت، استناد به تغيير اوضاع و احوال ناشي از اقدامات ايران كرده است و ما بايد پاسخ قاطعي را براي اين ادعا آماده و ارائه كنيم و ظرف يك سالي كه تا رسميت خروج آمريكا از اين معاهده باقي مانده است، می توانیم دعواهاي ديگري را نيز عليه آمريكا در ديوان ثبت و مطرح كنيم.  

همچنین حسین سادات میدانی عضو تیم حقوقی ایران در دیوان بین‌المللی دادگستری، که سابقه حضور در تیم مذاکرات ایران در برجام را نیز در کارنامه خود دارد، در سخنرانی خود تاکید کرد:نکاتی در عمل وجود دارد که در کتاب‌ها زیاد به آنها پرداخته نشده است اما از نظر اهمیت کار اجرایی به همان درجه مهم هستند که مباحث نظری دارای اهمیت است. موضوع سخنرانی او « مبانی حقوقی و عملی پرونده‌ها در دیوان» بود که به بیان دیگر به چگونگی ساخت یک پرونده در دیوان توسط دولت‌ها می پرداخت. سادات میدانی در ادامه عنوان کرد که بسته به نوع دعوی، ساخت پرونده در دیوان متفاوت است و با نگاه به 175 پرونده‌ای که تاکنون در دیوان مطرح شده است می‌توان آنان را به سه دسته حکمی، موضوعی و تلفیقی تقسیم کرد که پرونده اخیر ایران نیز در دسته سوم قرار دارد و کار این پرونده‌ها دشوارتر است. شش عنصر حقوقی وجود دارد که دولت‌ها زمانی که می‌خواهند به دیوان مراجعه کنند، این موارد را مد نظر قرار می‌دهند. یکی از این موارد تصمیم برای رفتن به دیوان است. دولت‌ها معمولا به چند دلیل این تصمیم را اتخاذ می‌کنند که یکی از این دلایل را می‌توان در اراده دولت برای خروج از دعوای دوجانبه و علنی کردن آن در سطح جامعه جهانی دانست تا پوشش بین‌المللی بگیرد. امروز دیوان عمدتا در دست قاضی-استادها هست که اساتید به نام داوری‌های بین‌المللی هستند که باید برای حضور در دیوان، نظرات و سابقه آنان را نیز به دقت بررسی کرد. دلیل حضور در دیوان، دومین فاکتور برای دولت‌ها است، چرا که دیوان بالاترین نهاد قضایی بین‌المللی است و بدست آوردن دستاورد در آن، بسیار مهم است و همچنین قابلیت پیش‌بینی دارد چراکه باید انسجام آراء و رویه را حفظ کند. سومین فاکتور تعیین دقیق اختلاف بین دو دولت است. اختلاف باید توسط دولت به نوعی دستچین و ارائه شود که خروجی دیوان متعارض با اختلافات دیگر موجود با کشور طرف مقابل نشود و از سوی دیگر امکان دعوای متقابل توسط طرف مقابل یا وجود نداشته باشد و یا خیلی سخت باشد. این مساله نوعی بازی شطرنج است و در این بازی هدف زدن مهره‌های طرف مقابل نیست چراکه ممکن است تله باشد بلکه هدف، نوعی بازی کردن است تا حرکات طرف مقابل را بتوان پیش بینی کرد. موضوعات بعدی تعیین صلاحیت، تعیین دقیق خواسته و درخواست صدور قرار تامین است. دیوان تنها بر اساس خواسته ثبت شده، دادخواست خواهد داد و نه بیشتر، پس تعیین خواسته بسیار مهم است.

سادات میدانی در نهایت با برشمردن دیگر تکنیک‌ها و عناصر مهم برای حضور موثر یک تیم حقوقی در دیوان، عنوان کرد که بحث تشکیلاتی-اداری دیوان نیز بسیار مهم است و مسائلی نظیر نوع درست کردن تیم حقوقی در دیوان، تعیین نماینده رابط، تصمیم برای استفاده از وکلای داخلی یا بین‌المللی  و معرفی قاضی اختصاصی به دیوان، در زمره موضوعاتی هستند که می‌توانند در تاثیرگذاری و موفقیت یک تیم حقوقی در دیوان بسیار تاثیرگذار باشد.