نسخه نفیس خمسه شاه‌طهماسبی رونمایی شد

آيين رونمایی از نسخه نفیس خمسه شاه‌طهماسبی شنبه 31 خرداد 1399 در تالار ایرانِ فرهنگستان هنر، با حضور جمعی از هنرمندان و ادیبان و مسئولان، و با رعایت نکات بهداشتی رونمایی شد.

به گزارش روابط‌عمومی فرهنگستان هنر، آیین رونمایی از نسخه نفیس خمسه شاه‌طهماسبی شنبه 31 خرداد 1399 در تالار ایرانِ فرهنگستان هنر، با حضور جمعی از هنرمندان و ادیبان و مسئولان، و با رعایت نکات بهداشتی رونمایی شد.

علیرضا اسماعیلی، سرپرست فرهنگستان هنر، در ابتدای این مراسم گفت: «سنت کتاب‌آرایی در تاریخ هنر ایران سابقه‌ای دیرینه دارد. از میان متون کهن فارسی، شاهنامه فردوسی، خمسه نظامی، هفت‌اورنگ جامی و کلیله‌ودمنه بیش از دیگر متون در گذشته برای تصویرگری و کتابت مورد توجه هنرمندان بوده است. از عصر زرین کتاب‌آرایی و مجموعه‌سازی در اوایل دوره صفوی که دنباله سنّت شکوفای هرات دوره تیموری است، نسخ خطی بسیار نفیس و ارزشمندی باقی مانده است که در میان آنها شاهنامه شاه‌طهماسبی و خمسه شاه‌طهماسبی از جایگاهی ویژه برخوردارند. فرهنگستان هنر طبق وظایف اساسنامه‌ای خود همواره برای شناسایی و معرفی این‌گونه نسخ مهم هنری، به طرق مختلف ازجمله بازنشر آنها، اهتمامی ویژه ورزیده است. شناسایی و بازنشر این نسخ می‌تواند ضمن احیا و حفظ و اشاعه سنّت ارزشمند کتاب‌آرایی، در الگوسازی و خلق آثار جدید هنرمندان معاصر کشورمان نیز الهام‌بخش و راهگشا باشد.»

سرپرست فرهنگستان هنر به شرح و توضیح در باب نسخه نفیس نظامی پرداخت و گفت: «خوشبختانه شاهنامه شاه‌طهماسبی که با 258 تصویر بزرگ‌ترین نسخه مصور شاهنامه فردوسی است، در چند سال گذشته به اهتمام فرهنگستان هنر و همکاری موزه هنرهای معاصر تهران بازنشر شد و مورد استقبال گسترده هنرمندان کشورمان قرار گرفت. اما خمسه نظامی که به خمسه شاه‌طهماسبی مشهور است، با خط نستعلیق یکدست و استوار شاه‌محمود نیشابوری، 800 نوع تشعیر، 14 نگاره استادان نگارگر دوره صفوی و سه نگاره محمد‌ زمان که در دوره شاه‌سلیمان صفوی به آن افزوده شده است، و نیز جدول‌کشی‌ها، تذهیب‌ها، سرلوح‌ها و کتیبه‌های ظریف و شکوهمندش، نفیس‌ترین و مهم‌ترین نسخه خطی است که از خمسه نظامی، در بین سال‌های 946ـ949هـ.ق کتابت و تصویرگری شده است.»

اسماعیلی گفت: «گویا تغییر رویکرد شاه‌طهماسب به هنر، که باعث مهاجرت جمع فراوانی از شعرا و هنرمندان کارگاه سلطنتی صفوی به دربار گورکانیان هند و دربار عثمانی شد، در کاهش تعداد نگاره‌های این نسخه و محدودشدن نگاره‌ها به بخشی از آن بی‌تأثیر نبوده است.»

او سخنان خود را این‌گونه ادامه داد: «متأسفانه آسیب‌هایی جدی در گذر زمان به اصل این نسخه وارد شده است؛ جلد و آستربدرقه آن از بین رفته و قسمت بالایی صفحات بسیاری از آن دچار آب‌گرفتگی شده است. اصل این نسخه در کتابخانه بریتانیا نگهداری می‌شود و چگونگی و زمان دقیق خروج آن از کتابخانه سلطنتی قاجار مشخص نیست. آنچه مسلّم است این است که این نسخه به دلیل تجدید جلد و آستربدرقه آن به سبک قاجاری و نیز یادداشت محمودمیرزا قاجار (فرزند فتحعلی شاه) بر یکی از صفحات خالی آن (با درج تاریخ 1243هـ.ق)، تا اوایل دوره قاجار در ایران بوده است. احتمالاً این نسخه نیز همچون بسیاری از نسخ خطی کتابخانه سلطنتی در دوره مظفرالدین شاه و ریاست میرزاعلی لسان‌ا‌لدوله بر کتابخانه مذکور به تاراج رفته و سر از کتابخانه بریتانیا درآورده است.»

علیرضا اسماعیلی در ادامه سخنان خود گفت: «خداوند را شاکریم که این نسخه پس از سال‌ها مهجوری و مستوری، در قطع اصلی آن به همت مؤسسه متنِ فرهنگستان هنر و با مساعدت و همراهی شهرداری تهران بازنشر پیدا کرده است. امیدواریم این حرکت شایسته و فرهنگیِ شهرداری تهران ادامه یابد و ما بتوانیم نسخ ارزشمند دیگری همچون مرقع بهرام‌میرزا در کتابخانه توپکاپی استانبول، و نیز شاهنامه داوری در موزه رضاعباسی را، که از آن به عنوان پایان سنّت کهن کتاب‌آ‌رایی در هنر ایران یاد می‌کنند، بازنشر کنیم و در اختیار علاقه‌مندان به فرهنگ و هنر کشورمان قرار دهیم. این کار در احیای هویت فرهنگی و تمدنی ایران اسلامی و ایجاد حس تعلق خاطر بیشتر شهروندان به این‌گونه آثار و متون هنری مؤثر است.»

سرپرست فرهنگستان هنر گفت: «إن‌شاءالله درصددیم گزیده‌ای از خمسه نظامی شاه‌طهماسبی را، شامل تمامی نگاره‌ها و گزیده تشعیرها و تذهیب‌ها و کتیبه‌ها همراه با پژوهشی در معرفی عمیق‌تر و کامل‌تر این نسخه منتشر کنیم تا با قیمت مناسب در اختیار دانشجویان و هنرپژوهان علاقه‌مند به این نسخه قرار گیرد.»

او ضمن تشکر از تمامی کسانی که فرهنگستان هنر را در بازنشر این نسخه ارزشمند یاری کردند، گفت: «از شهردار محترم تهران، جناب آقای حناچی، که با علاقه وافر حامی این طرح ملی بودند تشکر و قدردانی می‌کنیم. همین‌طور از مدیر محترم شهر کتاب، جناب آقای فیروزان، و رئیس محترم سازمان زیباسازی شهر تهران، جناب آقای ضرغامی، بابت همراهی‌شان متشکریم.»

اسماعیلی گفت: «از استاد احصایی که زحمت کتابت عنوان کتاب را کشیدند، استاد محمدعلی رجبی و استاد مهدی حسینی که علاوه بر نگارش مقالات ضمیمه کتاب، در مراحل چاپ کتاب نیز همراه ما بودند کمال تشکر و تقدیر داریم.»

او در پایان سخنان خود گفت: «از همکاران محترم در مؤسسه متنِ فرهنگستان هنر، جناب آقای شیروانی و همکاران محترمشان که زحمت اصلی چاپ کتاب بر عهده آنان بوده است و نیز هنرمند گرامی جناب آقای مقیسه که نقشی بسزا در انتخاب این نسخه و شروع این طرح داشتند کمال تشکر و تقدیر داریم. لازم به یادآوری است فرهنگستان هنر علاوه بر بازنشر این نسخه، از یک سال پیش همایشی در خصوص خمسه‌نگاری تدارک دیده است که إن‌شاءالله در ادامه مراسم دبیر علمی همایش، جناب آقای نامورمطلق گزارش آن را ارائه خواهند کرد. همچنین همکاران خوبمان در مؤسسه صبا نمایشگاهی از گزیده تصاویر خمسه شاه‌طهماسبی با همکاری شهرداری تهران و معاونت پژوهشی برپا کرده‌اند که عظمتِ کار هنرمندان خمسه در آن، به دلیل ابعاد بزرگ تصاویر، بهتر دیده می‌شود.»

روح این اثر ارزشمند و نفیس، شعر نظامی است

غلامعلی حداد عادل، رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ضمن تشکر و قدردانی از فرهنگستان هنر برای انتشار و چاپ این نسخه نفیس گفت: «فرهنگستان هنر و فرهنگستان زبان و ادب فارسی گاهی درباره یک اثر ادبی کار می‌کنند، اما از دو زاویه مختلف. در فرهنگستان هنر یک اثر ادبی را به اعتبار جنبه هنری معرفی می‌کنند و در فرهنگستان زبان و ادب فارسی به جنبه ادبی و زبانی اثر نگاه می‌کنند. بر همین اساس شاهنامه شاه‌طهماسبی و خمسه شاه‌طهماسبی هر کدام برای این دو فرهنگستان به دو اعتبار مختلف اهمیت دارند.»

او در ادامه سخنان خود چند نکته در باب اهمیت روزگارِ خلق این اثر هنری گفت: «آنچه می‌خواهم بر آن تأکید کنم، معنای فرهنگی و تمدنی کتاب‌هایی مانند شاهنامه شاه‌طهماسبی و خمسه شاه‌طهماسبی است. باید برای درک این موضوع به سال‌های 940 تا 950 هجری قمری بازگردیم. در ایران آن روزگار، مدیریتی اعمال شده که عده‌ای از خوش‌نویسان و نقاشان و نگارگران طراز اول، بتوانند چنین اثر هنری فاخر و ماندگاری خلق کنند. باید ببینیم جامعه آن روزگار، چه جامعه‌ای بوده که در آن می‌توانستند چنین اثری به وجود بیاورند. روح این اثر، شعر نظامی است. اصلِ این نسخه، که پنج مثنوی عاشقانه و عارفانه بسیار فاخر است، مانند نگینی بوده که شاه‌طهماسب تصمیم گرفته آن را روی یک رکاب و خاتم انگشتری زیبا بنشاند. در واقع خلق این اثر در آن دوره، نصب‌کردن نگینِ شعر نظامی روی انگشتری زیبا بوده است.»

رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی در ادامه سخنان خود در باب اهمیت کار فرهنگی و هنری در جامعه گفت: «اینکه در آن روزگار، انواع نگارگران و خوش‌نویسان و تذهیب‌کاران و تشعیرگران از همه‌جای ایران جمع شدند و طی سال‌های دراز این اثر هنری را با هماهنگی هم به وجود آوردند، هم حکایت از عمق کار فرهنگی و هنری در این سرزمین می‌کند، هم مدیریت کارآمد فرهنگی در جامعه آن وقت ایران را نشان می‌دهد.»

حداد عادل در پایان سخنان خود اشاره‌ای به شعر نظامی کرد و با تمجید و تعریف از زبان و سبک خاص این شاعر بلندآوازه، ابیاتی از مثنوی لیلی و مجنون خواند.

هنر، چراغ و آیینه است

در ادامه این مراسم، سید محمدمجتبی حسینی، معاون هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سخنان خود را پس از قدردانی از زحمات فرهنگستان هنر در انتشار این مجموعه ارزشمند، این‌گونه آغاز کرد: «هنر چراغ و آیینه است. هنر آیینه است، زیرا که تصویری بی‌دریغ و روشن از زمانه خود ارائه می‌دهد. برای شاخص‌شدن بیست هنرمند که در یک شاهکار، نقش‌آفرین می‌شوند، حتماً دویست، دوهزار و شاید بیست‌هزار هنرمند ارزشمند و فعال باید حضور داشته باشند. حضور این تعداد هنرمند نشان‌دهنده حاکمانی است که قدر هنر را می‌دانسته‌اند.»

او ادامه داد: «هنر چراغ است؛ چراغی برای نشان‌دادن فردا. هر چقدر این چراغ، پرنورتر و درخشان‌تر باشد، پیش پایِ روشن‌تری خواهیم داشت که به ما این امکان را می‌دهد که امیدوارتر به فردای زیبا فکر کنیم. در این اثر، با مشارکت هنر هنرمندان طراز اول جامعه ایران، سعی بر آن بوده که کلام و سخن معجزه‌آسای نظامی نشان داده شود.»

شاعر، بازگوکننده سرنوشت حقیقی انسان‌هاست

حسن بلخاری‌قهی، رئیس گروه هنرهای سنتی فرهنگستان هنر، ضمن سپاسگزاری صمیمانه از فرهنگستان هنر و شهرداری تهران در برگزاری این مراسم گفت: «می‌خواهم به نام نظامی اشاره و نکته‌ای بیان کنم. نام کامل نظامی، جمال‌الدین ابومحمد الیاس بن یوسف نظامی گنجوی، متخلص به حکیم است. در این باب که چرا به او حکیم می‌گفتند باید به نکته‌ای اشاره کنم؛ ارسطو کتابی دارد به نام بوطیقا که در این کتاب بحثی فوق‌العاده زیبا درباره تفاوت بین مورخ و فیلسوف آورده است. از دیدگاه او، مورخ از وقایعی سخن می‌گوید که انجام و تمام شده است. تاریخ، بیان وقایع مضبوط و انجام‌شده است. اما هنگامی که شاعر سخن می‌گوید، بیانش باید امکانی باشد؛ یعنی در سرنوشت همه آدمیان بتواند تکرار شود.»

او ادامه داد: «رسول گرامی اسلام(ص) فرموده "اِنّ مِنَ الشِّعرَ لَحِکمَهً"؛ یعنی شاعر بازگوکننده سرنوشت حقیقی انسان‌هاست و برای همین "حکیم" نامیده می‌شود.»

بلخاری در پایان سخنان خود ابیاتی از منظومه خسرو و شیرین نظامی گنجوی خواند.

هنرجویان ما تشنه این آثار فاخرند

بهمن نامورمطلق، دبیر علمی همایش «خمسه‌نگاری؛ بازنمود خمسه نظامی در هنر» سخنان خود را با تشکری ویژه از همه دست‌اندرکاران این مراسم، به‌ویژه علیرضا اسماعیلی، سرپرست فرهنگستان هنر؛ و پیروز حناچی، شهردار تهران؛ آغاز و عنوان کرد که از ابتدا قرار بود که همایش «خمسه‌نگاری؛ بازنمود خمسه نظامی در هنر» از رویدادی هنری و فرهنگی به سمت رویدادی علمی حرکت کند.

نامورمطلق به مجموعه مقالات ارسال‌شده به دبیرخانه علمی همایش خمسه اشاره کرد و گفت: «در این مقالات رویکردهای متفاوتی به خمسه نظامی تحلیل و بررسی شد؛ مواردی از قبیل اسطوره‎‌شناسی، نشانه‌شناسی، هرمنوتیک و آیکونولوژی که همگی به ما اطلاعاتی تازه می‌دهند. می‌توان گفت که این مقالات بینارشته‌ای، مطمئناً بعد از چاپ نگاهی تازه به این اثر به ما خواهند داد. یکی از کارهای خوب ما همزمان با برگزاری این همایش این بود که با همه دانشگاه‌های هنر کشور تعامل داشتیم و این مراکز ما را همراهی کردند.»

او با اشاره به گرفتن نشانISC برای این اثر فاخر، در پاسخ به این پرسش که چرا باید این‌چنین آثاری چاپ و تکثیر شوند، گفت: «ما اگر برگردیم و در پیشینه خود کندوکاو کنیم، متوجه می‌شویم که با این آثار ارزشمند می‌توانیم هویتمان را بازشناسی و زیبایی‌شناسی‌مان را احیا کنیم. تکثیر این زیبایی‌شناسی را می‌توان در آثار اخیر به‌وضوح دید. اتفاقاً با مبانی فکری امروز هم مناسبت دارد.»

او دلیل دیگر این امر را استفاده از این مفاهیم برای آموزش هنر دانست و گفت: «این یکی از مأموریت‌های ما محسوب می‌شود. ما باید از منابعی که داریم در جهت آموزش هنر استفاده کنیم. با این وصف، ما از یک مجسمه شهری رونمایی نمی‌کنیم، بلکه گفتمانی را بازتولید می‌کنیم. این یک جشن محسوب می‌شود؛ چراکه تا پیش از این، دانش ما از این اثر کم بوده است. اکنون با در دست داشتنش، می‌توانیم بگوییم که بازگشت یک اسیر را جشن گرفته‌ایم.»

نامور در ادامه گفت: «نخستین ویژگی این اثر فاخربودن آن است. البته که باید به برهه تاریخی این اثر دقت کرد. این اثر در زمانی نقش بسته که می‌توان گفت بهترین خمسه، بهترین شاهنامه و بهترین مرقعات در آن زمان به نقش درآمده‌اند.»

موضوع دیگری که نامورمطلق بر آن تأکید ورزید، جامع‌بودن خمسه بود. او گفت: «در این اثر ارزشمند، از همه مکاتب از جمله مکتب تبریز، بخارا و هرات به‌زیبایی و بی هیچ‌گونه تنگ‌نظری استفاده شده است.»

او گفت: «درباره ویژگی‌های این خمسه می‌توان گفت که این نسخه دایره‌المعارفی از تشعیر است و ما در این اثر، تجربیات درزمانی و هم‌زمانی را با هم مشاهده می‌کنیم. انگار نظامی همه گونه‌های هنری را یک‌جا جمع کرده و در یک مجموعه جای داده است.»

نامور به معراج‌نامه‌ها نیز اشاره کرد و گفت: «معراج‌نامه در آثار نظامی به‌نوعی الهام‌نامه است و زمانی آن را به خدمت می‌گیرد که گویی اشعار می‌خواهند پرواز کنند. این مورد در تغزل‌نگاری هم بارز است.»

دبیر علمی همایش «خمسه‌نگاری؛ بازنمود خمسه نظامی در هنر» سخنانش را این‌گونه جمع‌بندی کرد: «به‌راستی نظامی یک حکیم است و رابطه‌های تصاویر و نگارگری در شکارنگاری‌ها و پندنگاری‌های این اثر، بی‌نظیر است. امیدواریم که با همت مسئولان بتوانیم این راه را ادامه دهیم؛ چراکه هنرجویان ما تشنه این آثارند و ما نمی‌توانیم بی اینکه این کتب را در اختیارشان قرار بدهیم، از آنها انتظار درک زیبایی‌شناسی آثار فاخرمان را داشته باشیم.»

خمسه شاه‌طهماسبی از معتبرترین هنرمندان روزگار خود بهره برد

سید مهدی حسینی سخنران بعدی این مراسم بود که سخنانش را این‌گونه آغاز کرد: «این باعث خوشحالی ماست که ببینیم در این اوضاع و شرایط کرونایی، فرهنگستان هنر و شهرداری تهران، دست به انجام کاری به این ارزشمندی زده‌اند و حال‌وهوای ما را عوض کرده‌اند.»

او به تفاوت‌های بین خمسه شاه‌طهماسبی و شاهنامه شاه‌طهماسبی اشاره کرد و گفت: «درست است که تعداد نگاره‌های خمسه، از تعداد نگاره‌های شاهنامه کمتر است اما تمام صفات تشعیر در آن وجود دارد. این نگاره‌ها ویژگی‌هایی دارند که آنها را منحصربه‌فرد می‌کند؛ از جمله زیبایی آثار در مجالس شکار و عدم تکرار تصویر جانوران در تشعیرها.»

حسینی در ادامه گفت: «موارد دیگر حایز اهمیت در خمسه شاه‌طهماسبی این است که از معتبرترین هنرمندان زمان خود بهره برده است؛ هنرمندانی همچون سلطان محمود نقاش، خالق زیباترین معراج‌‌نامه‌ها. این مهم است که بدانیم غربی‌ها که نه‌فقط از اعتقادات ما در باب معراج چیزی نمی‌دانند بلکه اساساً نگارگری ما را متوجه نمی‌شوند هم، به این موضوع عمیق می‌نگرند. خوشبختانه امروز توفیق داریم که این کتاب را در دست خود ببینیم و این امری مبارک است.»

او گفت: «در خمسه شاه‌طهماسبی، 14 نگاره از مکتب تبریز کار شده و 3 نگاره دیگر، بعدها به آن افزوده شده است.»

عضو پیوسته فرهنگستان هنر در پایان سخنانش به اهمیت و حساس‌بودن مسئله زمان در نگاره‌های خمسه اشاره کرد و گفت: «از این خمسه می‌توان درس‌هایی گرفت. وقتی به نگاره‌های مکتب تبریز در این اثر دقت کنیم، می‌بینیم که تمام ویژگی‌های این مکتب را در خود دارند. وقتی که 3 صفحه کارنشده در همان دوره، به دست زمان سپرده می‌شوند و به اواخر دوره صفوی می‌رسند، نگارگر بعدی دیگر از مکتب تبریز استفاده نمی‌کند بلکه مکتب اصفهان را وارد خمسه می‌کند و این اهمیت مسئله "زمان" را در تکمیل این اثر نشان می‌دهد.»

ما باید رویکردهای فرهنگی‌مان را فرابخوانیم

پیروز حناچی، شهردار تهران، آخرین سخنران این برنامه بود که با ابراز خوشحالی از برگزاری این مراسم سخنان خود را این‌گونه آغاز کرد: «این مایه خوشحالی است که می‌بینیم تصمیمی که در حدود 2 سال پیش گرفته شد، امروز به بار نشسته است. به امید خدا، این اثر ارزشمند در دسترس کسانی قرار بگیرد که دلشان برای فرهنگ و هنر این سرزمین می‌تپد.»

شهردار تهران با یادی از شهید چمران و دکتر شریعتی که این روزها سالگرد رحلتشان است، ادامه داد: «ما در تاریخ و بقعه تاریخی سرزمینمان، فرهنگ و پیشینه‌ای غنی داریم که اگر بخواهیم نسبت به دیگر کشورها، برتری‌مان را نشان دهیم، باید این‌گونه رویکردهای فرهنگی را فرابخوانیم؛ رویکردی که در خمسه نظامی به‌صورت بسیار بارز وجود دارد.»

او در ادامه به مفهوم آرمان‌شهر و میان‌رشته‌ای‌بودن مفهوم آن اشاره کرد و گفت: «این مقوله در شهرسازی هم وجود دارد و حتی می‌شود گفت که این ایده در ادبیات و فرهنگ ما هم تأثیری بسزا گذاشته است.»

حناچی در ادامه و در تأیید صحبت‌های مهدی حسینی گفت: مقوله اهمیت درک زمان، فقط مختص ادبیات نیست و در معماری و شهرسازی نیز مقوله‌ای بسیار پراهمیت است. این مهم را می‌توان از یزد در دوره ایلخانیان تا اصفهان در دوره صفویان پی گرفت. شاید این خصیصه سرزمین ماست.»