محیط زیست در "پساکرونا" چگونه خواهد بود؟

نواندیش: کرونا پدیده ای آخرالزمانی بوده است. اما نه آن آخرالزمانی که مدعیان سیاست و اقتصاد و دین و جامعه و محیط زیست تاکنون نسل بشر را از آن می ترسانده اند. کرونا نه محصول فقر است و نه عدم توسعه، نه محصول بی دینی است و نه بی اخلاقی، محصول هیچ نابهنجاری اجتماعی هم نیست و مهمتر اینکه برآمده از هیچ آلودگی محیطی و یا ناشی از هیچ کدام از عواقب فراگیرترین معضل جهانی یعنی پدیده تغییر اقلیم هم نیست. آخرالزمانی تازه که از جایی شبیخون زده که کمتر کسی تصورش را داشته است.

به گزارش زهرا حسین زاده از سرویس ترجمه نواندیش، البته کمابیش می توان در گوشه هایی از این پدیده وجوهی سیاسی و اقتصادی و محیط زیستی را تراشید. که البته در این چند ماه بسیاری کسان به ظن خود تراشیده اند.

واقعیت این است که کرونا پدیده ای یگانه و غافلگیرکننده بوده که هم برشمردن زمینه های دنیاگیری (پندمی) آن دشوار است و هم پیش بینی پیامدهای ماندگار آن. این نوشته هم پیش از آنکه ادعای پیش گویی پیامدهای محیط زیستی کرونا را داشته باشد به واقع جمع بستی است از انگاره ها در این باره. می تواند در این نوشته نکات کم اهمیتی به نادرستی مهم انگاشته شده و برعکس نکات مهمی از چشم دور مانده باشد. عجالتا کرونا، فیل است در تاریکی. دست می کشیم بر آن و هر کدام بر طینت خود می تنیم در باره ماهیت این پدیده.

خیرانگاری شر؟

خانه نشینی و دورباشی (فاصله گذاری اجتماعی) مردمان پر مصرف ترین کشورهای جهان البته در چندین ماه گذشته فشار بر محیط زیست را کاهش داده است. انتشار دی اکسید کربن کمتر شده، آسمان همه جا آبی تر و هوای همه جا پاکتر شده است. مصرف اغلب منابع طبیعی (البته به جز آب) کاهش یافته است. هم بدین رو گفته می شود کرونا فرصت یک تنفس عمیق به محیط زیست داده است. محیط زیستی های افراطی بعضا گفته اند دنیاگیری کرونا ابزار طبیعت بوده برای بازسازی برخی ویرانی ها در زیستبوم زمین. اما پذیرفتن چنین ادعایی دشوار است. قاعدتا پدیده ای که چند میلیارد سال تجربه دارد باید بهتر برنامه ریزی کند. همه آنچه که در باره اثرات محیط زیستی مثبت کرونا گفته می شود موقت و محدود و ناپایدار است. انتظار می رود با ترک خانه ها (که از هم اکنون کمابیش آغاز شده) حتی افزونتر از گذشته فشار بر محیط زیست و منابع طبیعی تداوم یابد.

مضاف بر آنکه در همه مدت خانه نشینی مصرف ضروری اصلا کاهش نیافته بود. به تعبیر تورستن ویلن، جامعه شناس و اقتصاددان آمریکایی آنچه کاهش یافته "مصرف متظاهرانه" بوده است. یعنی آنچه که مردم مصرف می کنند عمدتا برای آنکه طبقه اجتماعی شان را به رخ بکشند نه آنچه که واقعا چاره ای جز مصرف آن ندارند. از سوی دیگر تجربه می گوید پریرو تاب مستوری ندارد و متعاقب رها شدن از قید و بند قرنطینه مردم به سرعت خواهند کوشید کام برنیامده را برآورند. همچنانکه متعاقب رکود اقتصادی ٢٠٠٨ به سرعت میزان انتشار دی اکسید کربن به پنج درصد افزونتر از دوران قبل از رکود رسید و در نهایت متوسط میزان انتشار نسبت به قبل و بعد از دوره رکود سر به سر شد.

از زمینگیری هواپیماها و کاهش حمل و نقل هوایی به عنوان ملموسترین اثر محیط زیستی مثبت دنیاگیری کرونا نام برده می شود اما جالب است بدانیم که هواپیماها فقط ٢٫۵ درصد دی اکسید کربن جهان را منتشر می کنند و عمده انتشار توسط کمپانی های بزرگ صنعتی و تولید انرژی صورت می گیرد که کرونا چندان تاثیری بر فعالیت آنها نداشته است. و البته انتظار می رود متعاقب برچیدن قرنطینه مردم هجوم ببرند برای سفر و تزاید و ازدحام مسافرتها در پساکرونا همان اندک اثر محیط زیستی مثبت کرونا را هم منتفی کند.

نگرانی های نزدیک و محتمل

واقعی ترین و محتمل ترین پیش بینی ها در باره وضعیت محیط زیست در پساکرونا امکان فشار مضاعف دولتها بر منابع طبیعی برای جبران رکود اقتصادی و زیان های ناشی از دوران خانه نشینی و دورباشی است. احتمالا حفظ محیط زیست از اولویت خارج می شود و دولتها می کوشند با روش هایی از قبیل پرداخت انواع تسهیلات مالی و بانکی اقتصاد نیمه جان را رونق بخشند. اینگونه روش های اورژانسی برای احیای اقتصاد اغلب همراه است با برونسپاری هزینه ها و عواقب ناخواسته به طبیعت و محیط زیست. بخش قابل توجهی از هزینه ها بر دوش منابع طبیعی می افتد بی آنکه چندان هم کسی ناچار باشد به جبران این هزینه ها. اگر فقر را احتضار فضیلت بدانیم رکود اقتصادی هم به واقع احتضار پایش و حفاظت محیط زیست است.

اما ... چه رویاهایی که می آیند

می شود هم البته به فرض های خوشبینانه فکر کرد. مثلا اینکه تجربه کرونا نشان داد بدون بسیاری از مشاغل و بسیاری از رفت و آمدها و بسیاری از هزینه های معمول هم می توان به زندگی ادامه داد. می شود برخی شغلها را کلا حذف کرد. چرا ٤٤ ساعت کار در هفته؟ چرا نتوان متوسط ساعت کار در هفته را به ٣٠ ساعت تقلیل داد؟ چرا لزوما طی طریق برای رفت و برگشت به محل کار؟ خیلی از کارها و یا دست کم بخشی از خیلی از کارها را می توان در خانه انجام داد بی آنکه چندان کاهشی در بهره وری و نتیجه نهایی رخ دهد. واقعا چرا باید سی چهل تا دانش آموز و دانشجو هر کدام از یک گوشه شهر راه بیقتند و جمع بشوند توی یک اتاق تا معلم یا استاد رودررو با آنها حرف بزند؟ حداقل بخشی از کلاسهای هر درس یا دوره را نمی توان همچنان اکتفا کرد به برگزاری برخط (آنلاین) و با کمک ابزارهای نوین ارتباطی؟ قابل تصور است کارفرماها نیز از این پس دورکاری را جدی تر بگیرند. چرا نه؟

دستاورد محیط زیستی بزرگتر کرونا اما می تواند اصطلاحا انتقال فرویدی هراس آخرالزمانی از کرونا به محیط زیست باشد. یعنی انتقال هراس از بحران کوچکتر اما ملموستر کرونا به بحران بزگتر اما ناملموستری مثل تغییر اقلیم. مردم اکنون احتمال دنیاگیری یک بحران محیطی آخرالزمانی را با پوست و گوشت و خون خود لمس کرده اند. اکنون آسانتر می توان از احتمال وقوع آخرالزمان تغییر اقلیم با آنها سخن گفت. آخرالزمانی که در صورت تداوم انتشار گازهای گلخانه یی در میزان کنونی و وقوع سناریوهای بدبینانه تغییر اقلیم یعنی افزایش متوسط دمای زمین تا بیش از پنج درجه کاملا محتمل است.

دلمشغولان محیط زیست می توانند از این پس به نوعی "شیوع رفتاری" برآمده از "آخرالزمان هراسی" ناشی از کرونا فکر کنند. اینکه بریده از بیم و انذارهای سیاسی و دینی و اجتماعی مردم بیش از پیش به قدرت علم و یافته های مطلق علمی ایمان آورده اند و با انتشار بایسته یافته هایی که پشتوانه توافق های اقلیمی مثل توافق پاریس بوده است می توان کنترل گرمایش جهانی را به یک رفتار همه گیر اجتماعی تبدیل کرد. کرونا پیامبران و پیشگویان دروغین را به پس رانده و پساکرونا دوران پیامبرانی است که از ساحت دانش و داده و یافته و پژوهش می آیند. در چنان دورانی افزونتر می توان امیدوار بود به فراگیری مشارکت جهانی برای کنترل تغییر اقلیم و حفاظت محیط زیست.