روايت متفاوت از حادثه زندان اوين: شب آتش و دود

روزنامه هم ميهن - الناز محمدی و زهرا جعفرزاده؛
یک‌شب سرخ در اوین. تپه‌های معروف شمال تهران، آنجا که در دامنه‌اش، معروف‌ترین زندان ایران است و سال‌ها با رنگ سرخ آتش پوشیده نشده بود، در یک شب پاییزی، شنبه‌ای که رو به یک‌شنبه می‌گذاشت، چنان آتش، انفجار و تیراندازی به جان گرفت که سابقه نداشت. ساعت از 9شب گذشته بود که خبر در شهر پیچید: «زندان اوین در آتش گسترده می‌سوزد.» جمله‌ای با چندکلمه ساده که جان خانواده‌های زندانیان را آتش زد و بعد یکی‌یکی فیلم‌ها از راه رسیدند؛ اوین کمی بعد از غروب آفتاب، واقعا در آتش می‌سوخت، صدای مداوم انفجار می‌آمد و البته تیراندازی. تعداد فیلم‌های منتشرشده هنوز به 10 نرسیده بود که مردم و خانواده‌های نگران، ماشین‌های شان را به سمت شمال تهران راه انداختند. ساعت 10شب، صدای ماشین‌های آتش‌نشانی، آمبولانس‌ها و پلیس، نیمه شمالی شهر را پر کرد؛ آژیرهایی که با صدای بوق خودروها در بزرگراه چمران و یادگار امام آمیخت و شب سرخ اوین را پر سروصداتر کرد.

برای پیدا کردن راهی که به اوین برسد، مسیر سخت و شلوغی در پیش بود. مردم پیاده و سواره خودشان را به اوین می‌رساندند؛ مسیرها خیلی زود بسته شدند ولی راه اشک خواهران، مادران، برادران، همسران و پدران زندانی بسته نشد. رهگذران همیشگی بزرگراه‌ها و خیابان‌ها شاید تابه‌حال وقتی صورت‌های‌شان را به چپ و راست می‌چرخاندند، آن همه صورت گریان و صدای هق‌هقی که به صدای رگبار آتش در زندان اوین می‌پیچید، ندیده و نشنیده بودند. بلوار دانشجو، خیابانی در ولنجک که می‌شود از بین ساختمان‌هایش، زندان اوین را در دامنه تپه‌ها دید، ساعت به 11 نرسیده بود که مملو از جمعیت شد؛ حدود 200نفر در فاصله بین دو ساختمان در ارتفاع ایستاده بودند و با وحشت، ترس و اضطراب شعله‌های آتش را نگاه می‌کردند که زبانه می‌کشید و هیچ، سر کم‌شدن نداشت. صدای انفجار و رگبار گلوله با صدای مردان و زنان گریان یکی شد و صداها بلند شد و به آسمان رفت و وقتی به زمین رسید، دیگر جای ماندن نبود. ماموران گفتند باید بروید و رفتیم. ما، خانواده‌ها، رهگذران و مردم نگرانی که کسی را در اوین نداشتند اما دل‌شان با آنها بود؛ با قلب کسانی که در آن ساعت‌های دلهره، لابد خیلی تند می‌زد و از ترس فرو می‌ریخت و خالی می‌شد و چاره‌ای نداشت. تابه‌حال ترس در چهاردیواری‌های کوچک بی‌روزنه را در تنهایی تجربه‌ای کرده‌ای؟

آن دقیقه‌های دلهره که در بی‌خبری محض گذشت، اما توان تاب آوردن نبود. کاربران شبکه‌های اجتماعی به‌ویژه در توئیتر، پشت سر هم از مسئولان قوه‌قضائیه می‌خواستند که دلیل آتش‌سوزی مهیب زندان اوین را اعلام کنند و البته خبرها خیلی هم دیر از راه نرسید؛ گفته شد بند‌های 7 و 8 مردان که زندانیان مالی، سرقت و سیاسی در آنها نگهداری می‌شوند، محل آتش‌سوزی است. فیلم‌هایی که ساکنان ساختمان‌های اطراف زندان گرفتند هم همین را نشان می‌داد و البته در آنها زندانیانی پیدا بودند که روی سقف این بندها پناه گرفته بودند. چراغ قوه‌هایی که مدام روی تپه‌ها می‌افتاد هم نشان از اتفاق دیگری داشت. شاید زندانی‌ها در میانه خون و آتش فرار کرده بودند؟ تا صبح فردا که خبرگزاری فارس این فرار را تایید و بعد تکذیب کند، صبر لازم بود.

اختلاف روایت‌ها

شنبه‌شب اولین خبرها را درباره آتش‌سوزی اوین، خبرگزاری ایرنا منتشر کرد. یک مقام ارشد امنیتی قبل از نیمه‌شب گفت که بند محل نگهداری اراذل و اوباش شاهد ناآرامی و درگیری بوده و منجر به درگیری این افراد با پرسنل زندان اوین شده است: «اراذل و اوباش، انبار لباس زندان را به آتش کشیدند که منجر به آتش‌سوزی در زندان اوین شده است. اکنون شرایط به صورت کامل تحت کنترل درآمده، آرامش در زندان برقرار است و عوامل آتش‌نشانی در حال اطفای حریق هستند. عوامل ایجاد آشوب نیز از سایر زندانیان جدا شده و دیگر افراد تحت بازداشت نیز به بندهای خود بازگشته‌اند.» خبرها اما یکی‌یکی از راه رسیدند؛ ساعت11 بود که ایرنا باز هم خبر نوشت؛ این‌بار درباره تمام شدن آتش‌سوزی. آن هم در شرایطی که مسئولان آتش‌نشانی و اورژانس تهران به خبرنگاران پاسخگو نبودند و می‌گفتند کنترل اوضاع را مسئولان داخلی اوین به عهده گرفته‌اند نه آنها.

مرکز رسانه قوه‌قضائیه نوشت: «ساعتی پیش بود که تصاویری از بروز آتش‌سوزی در زندان اوین تهران در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد. پیگیری‌ها از سازمان زندان‌ها نشان می‌دهد در پی درگیری بین تعدادی از زندانی‌های محکومیت مالی و سرقت یک کارگاه کارآفرینی، زندان دچار حریق می‌شود. بلافاصله پس از بروز درگیری و آتش گرفتن کارگاه خیاطی بند زندانیان محکومیت مالی و سرقت، انتظامات زندان برای کنترل درگیری وارد عمل شده و ایستگاه آتش‌نشانی مستقر در زندان نیز بلافاصله عملیات اطفای‌حریق را آغاز کرده و هم اکنون آتش‌سوزی مهار و خاموش شده است. نیروی انتظامی هم جهت کمک به برقراری هر چه زودتر آرامش در اوین به انتظامات زندان کمک کرده است. درگیری بین زندانیان نیز با ورود انتظامات زندان، تحت کنترل درآمده است.»

کاربران شبکه‌های اجتماعی و ساکنان ساختمان‌های اطراف زندان اما می‌گفتند تا ساعت دوونیم شب صدای انفجار شنیده‌اند. دیروز صبح اما خبرهای تکمیلی از راه رسید؛ فارس در گزارشی انفجارها را به مین‌های اطراف زندان ربط داد و نوشت: «در میانه آتش‌سوزی و درگیری با نیرو‌های حفاظت، تعدادی زندانی اقدام به فرار می‌کنند. آن‌ها در ضلع شمالی زندان که کوه وجود دارد، وارد میدان‌مین می‌شوند. گفته می‌شود که صدا‌های انفجار شنیده‌شده مربوط به همین موضوع بوده است.» اما ساعتی از این خبر نگذشته بود که این خبر تکذیب شد و خبرگزاری‌ها به نقل از منبعی مطلع در سازمان زندان‌ها نوشتند: «در جریان اتفاقات شب‌گذشته هیچ زندانی‌ای وارد محوطه نشده و خبر روی‌مین رفتن زندانی‌ها کذب است. اصل ماجرا در بند سرقتی‌ها رخ داده و مربوط به بخش زندانیان امنیتی نبوده است.»

تماس‌هایی که زندانیان با حکم امنیتی با خانواده‌های‌شان داشتند تا بگویند سالمند، اما موضوع دیگری را نشان می‌داد؛ آنها در تماس‌های کوتاهی گفتند که سالمند اما از مجروح، کشته شدن و انتقال دیگر زندانیان خبر دادند. خبری که بیانیه مرکز رسانه قوه‌قضائیه هم آن را تایید کرد و به انتظار خانواده‌های نگرانی که شب را روبه‌روی اوین به صبح رسانده بودند، شکل دیگری داد: «در آتش‌سوزی زندان اوین، چهارزندانی بر اثر استنشاق دود فوت کردند، همچنین ۷۰زندانی نجات پیدا کردند و ۶۱نفر مجروح شدند. در پی درگیری شب گذشته بین برخی زندانیان بند ویژه سرقت و محکومیت‌های مالی زندان اوین و آتش‌سوزی پیش‌آمده در کارگاه خیاطی این زندان، که منجر به ورود سریع و به‌موقع نیروهای انتظامی و امدادی شد، تعداد قابل‌توجهی از زندانیان نجات پیدا کرده و از صحنه آتش‌سوزی به نقطه امن منتقل شدند و متاسفانه چهارزندانی نیز فوت شده و تعدادی مجروح شدند. ۵۱نفر از مجروحان حادثه آتش‌سوزی در زندان اوین به‌صورت سرپایی درمان شدند و ۱۰نفر در بیمارستان بستری هستند. هر چهارزندانی فوت‌شده جزو محکومان ناشی از سرقت بودند که در زندان اوین دوران محکومیت خود را طی می‌کردند. بیشتر زندانی‌های مجروح‌شده به صورت سرپایی مداوا شدند و فقط ۱۰نفر از آنان در مراکز درمانی بستری هستند که حال چهارنفر وخیم گزارش شده است.» در این گزارش تاکید شده پس از ورود به‌موقع دادستان تهران، رئیس سازمان زندان‌ها در محل زندان اوین با همکاری مسئولان زندان، نیروهای انتظامی، آتش‌نشانی و اورژانس بیش از ۷۰زندانی که در معرض خطر آسیب‌دیدگی بودند، نجات پیدا کردند: «در جریان درگیری و آتش‌سوزی شب‌گذشته زندان اوین، تعدادی از زندانیان جرائم خشن و خطرناک، قصد فرار از زندان را داشتند که با توجه به تمهیدات حفاظتی اتخاذشده موفق به فرار نشدند. شرایط زندان اوین از نیمه‌شب گذشته عادی است و امکان تماس زندانیان با خانواده‌ها از همان شب‌گذشته و ساعتی پس از اطفای‌حریق فراهم شده تا نگرانی‌های احتمالی رفع شود. هویت زندانیان فوت‌شده نیز به اطلاع خانواده آنها رسیده و اسامی درگذشتگان متعاقبا و پس از دستور مقام قضایی منتشر خواهد شد.»

پس از آن هم استاندار تهران گفت اوین، امن و امان است، آتش‌سوزی در آن ربطی به اتفاقات اخیر ندارد، دبیر ستاد حقوق بشر از زندان بازدید کرد و قوه‌قضائیه در گزارشی تکمیلی درباره بندهای زندان اوین توضیح داد: «در ۹بند زندان ۵۷هکتاری اوین، به‌جز محکومین امنیتی، محکومین مالی با عناوین مجرمانه کلاهبرداری، صدور چک بی‌محل، فروش مال غیر، جعل سکه، اختلاس، رشوه، اعمال نفوذ در دستگاه‌های اقتصادی، کلاهبرداری الکترونیکی و... نیز نگهداری می‌شوند. شب‌گذشته و در پی درگیری بین تعدادی از زندانیان محکومیت مالی و سرقت، یک کارگاه خیاطی دچار حریق شد و بلافاصله پس از بروز درگیری و آتش‌گرفتن کارگاه، انتظامات زندان به کمک نیروی انتظامی برای کنترل درگیری وارد عمل شد و ایستگاه آتش‌نشانی مستقر در زندان نیز عملیات اطفای‌حریق را آغاز کرد.»

یک منبع آگاه در اورژانس تهران هم در گفت‌وگو با هم‌میهن توضیحاتی درباره حادثه شنبه‌شب اوین می‌دهد. به گفته او برای این آتش‌سوزی نزدیک به 23 کد نیروی اوژانس ارسال شد و در گزارش اولیه علت آتش‌سوزی انفجار عنوان شد:«آنطور که در گزارش‌های اولیه مشخص شده، تعدادی از مصدومان از کارکنان زندان اوین بودند، اما معلوم نیست چه تعداد بودند. موارد مصدومیت هم سوختگی و استنشاقی گزارش شده و مصدومان را به بیمارستان‌های بقیه‌الله و طالقانی منتقل کرده‌اند.»

انتقال تعدادی از زندانیان اوین به ندامتگاه دیگر

محمد یارم‌پور، مدیرروابط عمومی قوه‌قضائیه هم از بازدید معاون اول قوه‌قضائیه از زندان اوین خبر می‌دهد و به هم‌میهن می‌گوید، پیگیری‌های مربوط به آتش‌سوزی شنبه‌شب براساس روال عادی در حال انجام است. او درباره اطلاعیه قوه‌قضائیه درباره حادثه اوین می‌گوید: «تمام اطلاعات لازم در همان اطلاعیه آمده و من اطلاعات بیشتری ندارم.» به گفته او، روال معمولی براساس پروتکل‌های داخلی در ارتباط با حادثه در حال پیگیری است و موضوع در قوه‌قضائیه دنبال می‌شود. یارم‌پور درباره این‌که گفته می‌شود تعدادی از زندانیان اوین به زندان دیگری منتقل شده‌اند هم با تایید این موضوع می‌گوید: «تعدادی از زندانیان که در همان بندی که حادثه رخ‌داده قرار داشتند و نزدیک کارگاه خیاطی بودند، به ندامتگاه دیگری منتقل شده‌اند. این که آنها را به کجا منتقل کرده‌اند، اطلاعی ندارم. اما به هر حال محل اقامت آن زندانیان درگیر آتش شده بود، به همین دلیل به‌جای دیگری انتقال داده شدند.»

خانواده‌ها حق پیگیری قضایی دارند

خانواده‌های زندانی اما هنوز نگرانند. مازیار طاطایی، وکیل دادگستری در گفت‌وگو با هم‌میهن درباره حقوق زندانیان در ارتباط با حوادث می‌گوید، براساس آیین اجرایی سازمان زندان‌ها، اقدامات و برنامه‌های سازمان زندان‌ها باید مبتنی بر تعالیم اسلامی قانون اساسی و سیاست‌های قضایی و موازین حقوق بشر و شهروندی باشد. بر همین اساس، سازمان زندان‌ها در برخورد با زندانیان باید با رعایت احترام، عزت و کرامت انسانی برخورد کند. طاطایی می‌گوید: «در بخشنامه‌هایی که برای سازمان زندان‌ها در ارتباط با حقوق متهمان صادر شده، بر رعایت کرامت انسانی زندانیان تاکید شده، به‌طوری‌که ایمنی و امنیت زندانیان توسط این سازمان تضمین شود. کرامت انسانی یعنی این‌که امکانات مورد نیاز برای زندانی مانند یک فرد عادی که خارج از زندان است، باید تامین شود.» این وکیل دادگستری، تامین محل مناسب برای نگهداری از زندانیان و رعایت استانداردهای نگهداری از آنها را مورد توجه قرار می‌‌دهد: «طبق قانون، محل نگهداری از زندانیان باید به‌گونه‌ای باشد که سیستم اطفای‌حریق و اورژانس، دسترسی به پزشک و... برای‌شان فراهم باشد. بنابراین در حوادثی مانند آتش‌سوزی اخیر در زندان اوین اگر مشخص شود که سازمان زندان‌ها در این زمینه تخلفی مرتکب شده و استانداردهای لازم در زمینه اطفای‌حریق و... رعایت نشده و به زندانی آسیب رسیده، موضوع قابل پیگیری است. هم از طرف خود زندانی، هم اگر زندانی فوت کرده باشد از سوی اولیای‌دم.» او با اعلام این‌که این موارد در آیین‌نامه اجرای سازمان زندان‌ها و بخشنامه‌هایی که این سازمان درباره حقوق افراد بازداشت‌شده صادر کرده، مورد تاکید است اما زندانیان از این حقوق بهره‌مند نیستند، می‌گوید: «در ماجرای اخیر زندان اوین هم خانواده افرادی که جان‌شان را از دست داده‌اند، هم افرادی که آسیب‌دیده‌اند، می‌توانند موضوع را از مراجع قضایی پیگیری کنند.»

او درباره این‌که ساختمان‌های زندان اوین تا چه میزان از استانداردها در برابر حوادث برخوردار است، می‌گوید: «براساس اطلاعاتی که از سوی موکلانم- که قبلا در زندان اوین بازداشت شده‌اند یا افراد آشنا در این زندان - دارم، هیچ‌کدام از زندان‌های کشور از استانداردهای لازم برخوردار نیستند. در‌حالی‌که اصول ساختمان‌سازی در این مراکز باید براساس استانداردهای زلزله باشد، باید راه‌های فرار و اضطراری داشته باشد و شهرداری باید رعایت این الزامات را نظارت کند. در زندان‌ها به دلیل جمعیتی که در آن ساکن‌اند و باتوجه به این‌که راه‌های فرار در دسترس نیست، باید استانداردها دقیق‌تر رعایت شود.» این وکیل دادگستری درباره اطلاعیه اول قوه‌قضائیه و اشاره به وقوع حادثه در بند اراذل و اوباش، تاکید می‌کند که چنین بندی در زندان وجود ندارد: «ما اتهامی تحت‌عنوان اراذل و اوباش نداریم. بندهای زندان برای جرایم مالی و غیرمالی است و یکی از اندرزگاه‌ها برای افرادعادی در نظر گرفته ‌شده که می‌تواند برای افراد با جرائم مالی، قتل، آدم‌ربایی و... باشد. البته که سازمان زندان‌ها ملزم به طبقه‌بندی زندانیان است. اما این‌که یک بند که تمام آنها جزو اراذل و اوباش باشند، در زندان وجود ندارد. چراکه ما جرمی تحت‌عنوان یک فرد رذل یا اوباش نداریم.»

این وکیل دادگستری درباره خبری که روی خروجی یکی از خبرگزاری‌ها قرار گرفته بود و در آن به مین‌گذاری اطراف زندان اوین اشاره شده بود هم توضیح می‌دهد:«آنطور که من شنیده‌ام، گویا این مین‌گذاری‌ها مربوط به قبل از انقلاب است. آن زمان به دلیل وسعتی که زندان اوین داشته و برای حفاظت از زندان، این‌کار انجام شده است. البته آنطور که اطلاع دارم این مین‌گذاری مربوط به محوطه داخلی زندان و حدودا پنج‌متر مانده به دیوار از داخل است، نه خارج از زندان.»

او در پی حادثه شنبه‌شب زندان اولین، ساده‌ترین حق زندانی را برقراری تماس تلفنی با خانواده‌اش می‌داند، اما این توضیح را می‌دهد که: «بیشتر تماس‌ها از بندهای سیاسی و امنیتی بود. اما بندهای دیگر باتوجه به این‌که در زندان اعتصاب و اعتراض گروهی ممنوع است و اگر کسی دستورالعمل داخلی زندان را نقض کند، ممانعت از برقراری تماس تلفنی جزو تنبیهات به‌شمار می‌رود؛ به همین دلیل ممکن است از بندهای دیگر تماسی با خانواده‌ها گرفته نشده باشد.» این وکیل دادگستری در ادامه تاکید می‌کند که برای بررسی اتفاق اخیر زندان اوین باید کمیته حقیقت‌یاب تشکیل شود: «به‌طور اصولی در موضوعاتی که ایجاد نگرانی عمومی می‌کند، باید کمیته حقیقت‌یاب یا تحقیق و تفحص از سوی مجلس یا مراجع دیگر تشکیل شود و این موضوع هم بی‌سابقه نبوده است. در چنین حادثه‌ای هم باید کمیته حقیقت‌یاب برای روشنگری تشکیل شود.»