بحران آوارگان در جهان عرب؛ فاجعه ای انسانی

سازمان ملل متحد در گزارشی که جولای 2014 منتشر کرد شمار آوارگان جهان در پایان سال 2013 را بیش از 51 میلیون و 200 هزار نفر اعلام کرد. پس از سوریه ، کشورهای آفریقایی مرکزی و سودان جنوبی بیشترین آواره در جهان را داشتند. نکته مهم این است که گزارش سازمان ملل مربوط به سال 2013 است و از آنجایی که بحران داعش و عراق در ژوئن 2014 به وجود آمد، جمعیتی عراقی که در نتیجه این بحران آواره شدند، محاسبه نشدند. تحولاتی که جهان عرب در قالب اعتراض های داخلی، درگیری های داخلی ، جنگ تروریستی و همچنین جنگ اسرائیل علیه غزه تجربه کرده است، سبب شد شمار جمعیت آواره عرب در داخل و خارج از کشورهای عربی افزایش زیادی داشته باشد.  

عراق از جمله کشورهای عربی است که طی 11 سال اخیر بیش از انکه با دمکراسی مورد ادعای آمریکا مواجه شود با جنگ و بحران داخلی رو به رو بود که یکی از مهمترین پیامدهای این وضعیت آوار شدن هزاران شهروند عراقی در داخل و خارج از این کشور بود. این کشور از 10 ژوئن 2014 شاهد تهاجم تروریستهای بعثی- تکفیری است که ضمن کشتن و زخمی کردن هزاران نفر، با رفتارهای خشن و غیر انسانی خود موجب شدند میلیون ها غیر نظامی نیز در داخل و خارج از عراق آواره شوند. والری آموس، معاون امور بشردوستانه و امداد رسانی دبیر کل سازمان ملل، در ماه گذشته میلادی گفت شمار آوارگان عراقی به بیش از یک میلیون و 500 هزار تن رسیده است. در این میان، ایزدی های عراق وضعیت وخیم تری در مقایسه با سایر گروهها دارند. سازمان ملل متحد اعلام کرده است که از زمان سیطره داعش بر شهر سنجار تاکنون 700 هزار ایزدی از خانه‌های خود آواره شده‌اند. تحلیلگران بر این باور هستند عراق اکنون موج سوم آوارگی را تجربه می کند. موج اول در سال 2003 و پس از حمله آمریکا به عراق رخ داد. موج دوم در طول جنگ فرقه ای و تروریستی بین سالهای 2005 تا 2009 و اکنون نیز موج سوم در نتیجه حمله داعش رخ داده است. داعش ابتدا ضمن ایجاد فضای رعب و وحشت، به پاکسازی شهرها و روستاها از سکنه پرداخت و سپس اموال و دارایی ها آنها را ربوده و اقدام به کشتن مردان خانواده ها کرد. ایجاد چنین فضای وحشتناکی سبب تصمیم ساکنان به خروج از شهرهای مورد تهاجم و آوارگی در شهرها و کشورهای دیگر و در برخی اوقات نظیر شهر سنجار به آوارگی در کوهها شد. وضعیت آوارگان ایزدی عراق به حدی وخیم است که آنها با بحران شدید کمبود مواد غذایی و نبود امکانات حداقلی بهداشتی مواجه هستند. در واقع، برای آوارگان ایزدی کوهها یک پناهگاه محسوب نمی شوند زیرا تشنگی و گرسنگی موجب شد تا کوهها دامی برای مرگ باشند. آوارگان دیگر شهرهای عراق از جمله موصل نیز با مشکلات زیادی در حوزه اسکان، تغذیه و بهداشت مواجه هستند. 

جمعیت آواره عراقی در مدارس شهرهای مختلف جای داده شدند که در تعطیلات تابستانی به سر می برند و با آغاز فصل مدرسه در نیمه های شهریور، مشکلات دیگری برای اسکان آنها آغاز خواهد شد. آوارگان عراقی اکنون با گرمایی حدود 50 درجه مواجه هستند و امکانات سرمایشی ندارند. بر طبق برآوردهای صندوق جمعیت ملل متحد ، در میان آوارگان و افرادی که در معرض خطرات جدی قرار دارند، حدود 380 هزار زن باردار وجود دارد که به مراتب بیش از دیگران نیازمند حمایت و ارائه خدمات درمانی و پزشکی هستند. سازمان ملل متحد اخیرا بالاترین سطح «اوضاع اضطراری» را برای بحران عراق در نظر گرفت. استفان دوژاریک ، سخنگوی سازمان ملل ، چندی پیش اعلام کرد تعیین «اوضاع اضطراری سطح 3» به معنای بالاترین اولویت بشردوستانه جهانی برای سازمان ملل و آژانس‌ های وابسته به آن است.

سوریه از سال 2011 تاکنون با جنگ تروریستی در داخل مواجه است که تروریستها تحت حمایت مالی، تسلیحاتی، سیاسی و رسانه ای کشورهای عربی و غربی، ترکیه و رژیم صهیونیستی قرار دارند. سازمان ملل متحد در گزارش جولای 2014 خود اعلام کرد سوریه شاهد بیشترین افزایش در میزان جمعیت آواره بوده است. در نتیجه جنگ تروریستی، تاکنون در داخل سوریه حدود 4 میلیون نفر آواره شده و نیازمند کمک های بشر دوستانه هستند. امکان کمک های بشردوستانه به حدود 2 میلیون نفر وجود ندارد. بیش از ۲۴۰ هزار نفر از آوارگان سوری نیز در مناطق محاصره شده زندگی می‌کنند. حدود 4.5 میلیون نفر از مردم سوریه نیز این کشور را ترک کرده و آواره کشورهای دیگر به ویژه لبنان، ترکیه و اردن شدند. کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد در آوریل 2014 اعلام کرد 17 درصد آوارگان سوری زیر 4 سال، 31 درصد بین 5 تا 17 سال دارند. کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد همچنین اعلام کرد 75 درصد آوارگان سوری را زنان و کودکان تشکیل می دهند و 74 درصد خاواده های آواره سوری نیز از ناامنی غذایی رنج می برند. سوریه در حالی اکنون بزرگترین جمعیت آواره در جهان را دارد که در سال 2009 دومین کشور بزرگ پذیرای آوارگان در جهان بود. 

در گزارش جولای 2014 سازمان ملل متحد بعد از سوریه، از آفریقای مرکزی و سودان جنوبی نیز به عنوان دو کشوری نام برده شد که دارای بیشترین جمعیت آواره در سال 2013 بودند و بدون تردید این جمعیت در سال 2014 افزایش نیز داشته اند. کشور آفریقای مرکزی از اواخر سال گذشته میلادی تاکنون صحنه درگیری‌های شدید میان گروه سلکا و شبه نظامیان ضد بالکا (شبه نظامیان مسیحی) است. این درگیری‌ها زمانی آغاز شد که شبه‌نظامیان ضد بالاکا در تلاش برای سرنگون کردن دولت به پایتخت حمله کردند. در نتیجه این درگیری ها بیش از یک میلیون نفر معادل یک چهارم جمعیت این کشور آواره و بی‌خانمان شده‌اند که نیمی از آوارگان را زنان و کودکان تشکیل می دهند. سازمان عفو بین الملل، جنایت در آفریقای مرکزی را «پاکسازی قومی» اعلام کرد. 

سودان جنوبی نیز شاهد بیشتری جمعیت آواره در سال 2013 بوده است. مناقشه سودان جنوبی 15 دسامبر 2013 در درون ارتش به سبب رقابت بین سالوا کر، رئیس جمهور سودان جنوبی و ریک ماچار، رهبر شورشیان این کشور، شروع شد و همچنان نیز ادامه دارد. کمیساریای عالی آوارگان ملل متحد روز 16 اوت 2014 العام کرد در پی بحران سودان جنوبی، تاکنون یک میلیون و 300 هزار نفر در داخل خاک این کشور و بیش از 576 هزار و 300 تن در خارج از این کشور آواره شدند.

لیبی و یمن دو کشور دیگر عربی هستند که به ویژه در سال 2014 شاهد افزایش زیاد شمار جمعیت آواره در داخل و خارج از این کشورها بودند. در نتیجه تحرکات خلیفه حفتر در لیبی و همچنین درگیری شبه نظامیان افراطی و نیروهای شبه نظامی وفادار به دولت لیبی، طی ماههای اخیر 8 هزار خانواده در طرابلس خانه های خود را ترک کردند. بیش از یک میلیون نفر در لیبی طی ماههای اخیر آواره شدند. یمن دیگر کشور عربی است که در نتیجه جنگ و درگیری داخلی شاهد افزایش جمعیت آواره طی دو سال اخیر بوده و این روند همچنان نیز ادامه دارد. یک مقام مسئول یمنی در آوریل 2014 شمار آوارگان این کشور در نتیجه درگیری های داخلی را حدود نیم میلیون نفر اعلام کرده بود. این روند با شدت گرفتن مجدد درگیری میان حوثی ها و تکفیری ها و میان القاعده و ارتش یمن سیر صعودی نیز طی ماههای اخیر داشته است. در نتیجه درگیری میان ارتش یمن و حوثی ها در استان عمران بیش از 35 هزار نفر از ساکنان این استان آواره شدند. "فرحان حق"، سخنگوی سازمان ملل، در اوت 2014 اعلام کرد در استان الجوف در نتیجه درگیری میان حوثی ها و تکفیری ها 650 خانواده شامل حدود 5 هزار نفر آواره شدند. البته این آمار توسط سازمان ملل متحد اعلام شد و منابع محلی شمار آوارگان را بین 7 تا 14 میلیون نفر اعلام کردند. آوارگان فلسطینی نیز بخش دیگری از آوارگان جهان عرب هستند که طی مدت بیش از 60 سال گذشته شمار آنها افزایش بسیاری داشته است. آژانس امداد رسانی و کاریابی برای آوارگان فلسطینی (آنروا) آوریل 2014 اعلام کرد حدود 6 میلیون فلسطینی در کشورهای دیگر آواره هستند و پیش بینی می شود که تعدادشان تا پایان سال ۲۰۲۰ به بیش از ۷ میلیون نفر برسد. در نتیجه جنگ اخیر اسرائیل علیه غزه نیز بیش از 500 هزار نفر از مردم غزه آواره شدند. 

آمارها آشکارا نشان می دهند که جهان عرب با بحران بزرگی در خصوص آوارگان رو به رو است. درگیری های نژادی و فرقه ای، جنگ های تروریستی، جنگ های خارجی و همچنین سیاست های خشن داخلی از علل اصلی افزایش شمار آوارگان در جهان عرب محسوب می شوند. نکته مهم این است که بحران آوارگان ، هم برای خود جمعیت آواره و هم برای کشور میزبان دارای پیامدهای منفی زیادی است. آوارگان با مشکلاتی نظیر اسکان، نامناسب بودن امکانات بهداشتی، کمبود مواد غذایی و آشامیدنی مواجه هستند. علاوه بر این نیازهای ضروری، آوارگان به ویژه زنان و دختران در مرحله بعد نیز با مشکلاتی نظیر خشونت جنسی و جسمی و کودکان نیز با محرومیت از امکانات آموزشی مواجه هستند. نبود مکانیسم هایی برای پاسخ‌گویی عاملان آواره شدن شهروندان و همچنین عدم تعقیب مرتکبین خشونت علیه جمعیت آواره به ویژه علیه زنان و دختران سبب شد آوارگان جهان عرب علاوه بر رنج آوارگی با رنج های بدتری نظیر خشونت جنسی، بردگی، بیماری و ... مواجه باشند. جمعیت آواره با این مشکلات حاد برای جمعیت کشورها و شهرهای جدید نیز بحران ساز هستند زیرا آسیب های اجتماعی زیادی با خود ایجاد می کنند. از این رو، باید گفت بحران افزایش شدید جمعیت آواره در جهان عرب در حال تبدیل شدن به یک فاجعه بزرگ انسانی در سطح جهانی است. 

باید گفت؛ اشخاصی که در کشورها اعم از حاکمان یا رهبران شورشی و تروریستی سبب می شوند ساکنان یک کشور به ناچار برای نجات جان خود در کشورهای دیگر آواره شوند باید به عنوان جنایتکار جنگی در محاکم بین المللی به ویژه دیوان کیفری بین المللی محاکمه شوند. زیرا سرنوشت وخیم جمعیت آواره و رنج های بی شمار آنها در اسناد حقوق بین الملل بشردوستانه به عنوان نقض فاحش حقوق بشر و جنایت علیه بشریت شناخته شده و مرتکبان این جنایات نیز جنایتکار محسوب می شوند. سازمان ملل متحد باید نقش «حمایتی» خود در قالب حمایت از آوارگان و پناهندگان را به نقش «حمایتی- قضایی» ارتقاء دهد و ضمن حمایت از آوارگان، عاملان آواره شدن جمعیت ها از محل زندگی شان را نیز تحت تعقیق قضایی قرار داده و آنها را به نحو سازنده ای محاکمه کند. 

*پژوهشگر و دانشجوی دکترای روابط بین الملل

منبع: معاونت برون مرزی صدا و سیما