ماجراي دستگيري و اعدام دكتر فاطمي

علي وراميني / همه مي‌دانند كه دكتر مصدق، دكتر فاطمي را خيلي دوست داشت و با شنيدن خبر اعدام او بسيار متاثر شد. اين تعبير رهبر نهضت ملي هم درباره فاطمي معروف است كه «اگر ملي شدن نفت خدمت بزرگي است از
آن كسي كه اول اين پيشنهاد را نمود بايد سپاسگزاري كرد و آن كس شهيد راه وطن دكتر حسين فاطمي است. در تمام مدت همكاري با اينجانب حتي يك ترك اولي هم از آن بزرگوار ديده نشد.» در واقع مصدق در اين ابراز احساسات نسبت به يار و همراه نسبتا جوانش تنها نبود و عمده طرفداران و همراهان نهضت ملي كردن صنعت نفت به ويژه كساني كه در آن مبارزات حضور داشتند و از نزديك در جريان وقايع بودند، فاطمي را چنين دوست داشتند. دكتر فاطمي زبان تند و تيز اين جنبش بود و در ابراز انديشه‌هايش بي‌پروا و شجاعانه انتقادهايش را نسبت به رژيم بيان مي‌كرد و در مواردي حتي از رهبران اين نهضت نيز پيشي گرفت. اين رفتار قهرمانانه البته در تمام طول تاريخ جذاب بوده است، به ويژه زماني كه قهرمان جانش را فداي آرمانش كند. عبدالعلي اديب، برومند شاعر، اديب، وكيل پيشين دادگستري و از فعالان سياسي در 91 سالگي همچنان به بزرگي از دكتر فاطمي ياد مي‌كند و با حافظه درخشانش در مقام دايره‌‌المعارف زنده نهضت ملي از وزير امورخارجه پرشور دكتر مصدق ياد مي‌كند. او كه از نزديك فعالان نهضت ملي را ديده و وقايع سال‌هاي جنجالي منتهي به كودتاي 28 مرداد را تجربه كرده در اين گفت‌وگو به مرور زندگي فاطمي مي‌پردازد و معتقد است دكتر فاطمي به گردن مردم ايران بسيار حق دارد. در واقع او چندين بار شهيد شده و نه يك بار.

اسم دكتر فاطمي از كي بر سر زبان‌ها افتاد؟ شما از كي با ايشان آشنا شديد و همچنين روزنامه باختر را از چه زماني منتشر كرد؟

من از زماني كه فاطمي در اصفهان مجله باختر را منتشر مي‌كرد با ايشان آشنايي پيدا كردم. باختر مجله‌اي ادبي بود. بعد از آن چند ماهي به تهران رفت وبا احمد ملكي مدير روزنامه ستاره همكاري مي‌كرد. اما چون قلم تندي داشت مجبور شد دوباره به اصفهان بازگردد و در همان مجله كار خود را ادامه داد. در سوم شهريور و هنگامي كه متفقين به ايران آمدند تظاهراتي كرد و به مدت دو روز بازداشت شد. بعد از سوم شهريور به تهران رفت و روزنامه باختر را منتشر كرد. روزنامه باختر بسيار تند و همچنين پرمخاطب بود. با وجودي كه هنگام چاپ آن هم‌ سن كمي داشت. چون صاحب امتياز باختر برادرش بود، باختر امروز را به نام خودش ثبت كرد.

پس از همان ابتدا بسيار فعال بوده ايشان.

فاطمي كه من مي‌شناختم هميشه مرد كار و جديت و استوار بود. در مقطعي براي تحصيل در روزنامه‌نگاري به اروپا رفت. هنگام بازگشتش مقارن شد با اعتصاب دكتر مصدق در دربار. هژير در آن زمان وزير دربار بود و گفته بود تنها 20 نفر مي‌توانند همراه مصدق تحصن كنند. ايشان هم جزو 20 نفري بود كه براي تحصن در دربار انتخاب شد.

تحصن به چه دليلي بود؟

به دليل اينكه انتخابات خيلي جريان نامنظمي داشت و خيلي بي‌ترتيب و توام با تقلب و تزوير بود. به اين دليل تحصن كرده بودند كه به شاه بفهمانند كه وضعيت انتخابات چنين نامطلوب است. سه روز در اعتصاب بودند البته شاه هم اعتنايي نكرد و با اين جمله كه دستورات لازم را مي‌دهم قضيه را تمام كرد. تحصن‌كنندگان كه ديدند تحصن فايده‌اي ندارد از آن بيرون آمدند. از اين 20 نفر چندتايي از آنها روزنامه‌نگار بودند. از جمله حميدي نوري و فرامرزي. بعد از تحصن به منزل دكتر مصدق رفتند و از انتخابات صحبت كردند. نطفه جبهه ملي و انتخاب اين نام هم در همين جلسه بعد از اعتصاب و در خانه دكتر مصدق بسته شد. قابل ذكر است كه نام «جبهه ملي» را دكتر فاطمي انتخاب كرد. در همان جلسه قرار شد كه زعامت جبهه ملي را دكتر مصدق بر عهده بگيرد. در آن جلسه هدف از تشكيل جبهه ملي دنبال آزادي انتخابات و انتقاد از اوضاع حاكم بر انتخابات بود. به هرروي انتخابات صورت گرفت و دكتر مصدق و دكتر فاطمي به عنوان نماينده انتخاب شدند. قابل ذكر است كه انتخابات به دليل باطل شدن دور اول دوبار انجام شد. چرا كه در شميرانات بسيار تقلب شده بود. سرپرست كل انتخابات كه اوضاع انتخابات را بسيار بد تشخيص داده بود كل انتخابات شميرانات را باطل اعلام كرد.

مصدق با دكتر فاطمي در جريان اين تحصن آشنا مي‌شوند؟

بله. عده زيادي به همراه دكتر مصدق به دربار رفته بودند. اما همان طور كه گفتم هژير تنها اجازه ورود 20 نفر را به دربار مي‌داد كه يكي از آنان دكتر فاطمي بود. دكتر سنجابي و دكتر شايگان هم بودند.

بيان كرديد كه قبل از باختر امروز مجله باختر را در اصفهان منتشر مي‌كرد. در آن مجله هم قلم تندي داشت؟

آن مجله جنبه ادبي داشت و نه سياسي. چون قبل شهريور 1320 منتشر مي‌شد. البته بعد از آن هم ادامه داشت.

از آنجا كه شما هم اصفهان بوديد و هم اهل شعر و ادبيات، با مجله باختر همكاري داشتيد؟

خير. من در آن زمان شاگرد دبيرستاني بودم. سن و سال و اطلاعاتم به قدري نبود كه با مجله باختر همكاري كنم. اما تا آنجايي كه سوادم اجازه مي‌داد آن را مي‌خواندم.

دكتر فاطمي كي وارد جريان ملي شدن صنعت نفت شد؟

بعد از انتخابات دكتر فاطمي پيشنهاد ملي شدن صنعت نفت را داد كه دكتر مصدق گفت: من بايد روي اين موضوع مطالعه داشته باشم. وقتي مطالعه كرد، متوجه شد از شركت‌هاي بزرگ مشمول حاكميت ملي مي‌شوند و مردم مي‌توانند اين شركت‌ها را ملي اعلام كنند. در انگلستان هم شركت‌هايي مانند مخابرات را اينچنين كرده بودند.
به هر حال هنگامي كه مصدق مطالعاتش در اين رابطه به اتمام رسيد و به اين نتيجه رسيد كه مي‌تواند صنعت نفت را ملي اعلام كند شروع به اقداماتي در اين راستا كرد كه دكتر فاطمي هم كمال همكاري را با ايشان داشت. اين اقدامات كه براي بعضي ناخوشايند بود آنها را به اين سمت برد كه به دكتر فاطمي آزاري برسانند و در اين راستا هم به او تيراندازي كردند. براي درمان عارضه ناشي از تيرخوردگي مدتي در آلمان مشغول مداوا شد و بعد از بهبودي نسبي به ايران برگشت، اما سلامت كاملش را هيچگاه به دست نياورد.

منظور شما تروري است كه به وسيله فداييان اسلام و شخص عبد خدايي اتفاق افتاد؟

بله. همان نوجواني كه به سن قانوني هم نرسيده بود.

عده‌اي بيان مي‌كنند كه ملي شدن صنعت نفت را دكتر فاطمي بيان نكرده است. حتي بعضي معتقدند كه حسين مكي هم اين ادعا را داشته كه وي ملي شدن نفت را براي نخستين بار مطرح كرده است.

خير. مكي در آن زمان كاره‌اي نبود. مكي بعدها به دكتر مصدق پيوست. پيشنهاد ملي كردن صنعت نفت را دكتر فاطمي بيان كرده بود. اين را خود دكتر مصدق هم در خاطراتش بيان كرده است.

ادعاي ديگري كه در رابطه با ايشان مطرح مي‌كنند اين است كه وي را شخصيتي قدرت طلب معرفي مي‌كنند و حتي ادعا مي‌كنند كه فاطمي قصد دور زدن مصدق را داشته است.

اصلا اينچنين نيست. در جريان ملي شدن نفت، شاه كه از مصدق دل خوشي نداشته به فاطمي پيشنهاد مي‌كند كه تو هم داراي همين افكار و هدف و همچنين جوان‌تر از دكتر مصدق هستي و تو رهبري اين جريان را قبول كن. وي جواب داده بود كه تا مصدق زنده است من هرگز نخست وزيري را قبول نمي‌كنم. چنان هم تند اين سخن را به شاه گفته بود
كه شاه شوكه مي‌شود.

اين تند برخورد كردن فاطمي با شاه و خانواده سلطنتي كه در روزنامه نمود دارد و هم در رفتار وي به نظر شما در كل به ضرر جبهه ملي و دولت ملي نشد؟

شاه قبل از آن واقعه كودتاي نيم‌بند دكتر حق‌شناس و دكتر فاطمي را دستگير كرده و بي‌احترامي و ناسزاهاي بسياري نثار خانواده دكتر فاطمي كرده بودند. آن كودتا كه نگرفت و دكتر فاطمي آزاد شد. به دليل بي‌احترامي‌هايي كه به خانواده‌اش كرده بودند سخنراني بسيار تندي عليه شاه كرد و خانواده سلطنتي را از
هر حيث بدتر از خانواده ملك فاروق خواند. خانواده ملك فاروق در آن زمان از هر حيث بدنام بودند.

در كل به نظر شما حمله لفظي دكتر فاطمي به شاه و خانواده‌اش به لحاظ سياسي حركتي درست بود يا اشتباه؟

از نظر سياسي كه درست نبود اما از نظر احساسي به فردي كه به خودش و همسرش بدرفتاري و بي‌احترامي شود، يك احساس شخصي به وجود مي‌آيد كه گاهي نمي‌توانيم جلوي آن را بگيريم. مي‌گويند كه شخص سياسي هرچه بر سرش مي‌آورند را بايد ناديده بگيرد، اما گاهي احساسات چنان جريحه‌دار مي‌شود كه در اين چارچوب عمل كردن بسيار سخت مي‌شود.

وزارت فاطمي را به جز بحث ملي شدن صنعت نفت، چگونه ارزيابي مي‌كنيد؟

آن هنگامي كه وزير بود كاملا با دكتر مصدق همكاري داشت. هيچ تبايني بين افكار او و دكتر مصدق وجود نداشت.

بعد از كودتا فاطمي مدتي مخفي بود. كجا مخفي بود و چگونه دستگير شد؟

معلوم نبود كجا مخفي شده. اما هرجا بوده جاي خوبي نبوده كه گير افتاد. داستان لو رفتن و دستگير شدنش هم از اين قرار بوده كه همسايه‌اش در مخفيگاه به شهرباني زنگ مي‌زند و مي‌گويد كه مردي با ريش بلند هرروز يك بار به بيرون خانه مي‌آيد، گل‌ها را آب مي‌دهد و سريع به خانه بازمي‌گردد و كل روز را بيرون نمي‌آيد. البته آن خانم همسايه گمان مي‌كرده كه دكتر فاطمي توده‌اي است. در آن زمان مردم با توده‌اي‌ها خوب نبودند. شايد اين خانم خبر چين هم بدش نمي‌آمده كه يكي از اعضاي حزب توده را به زندان بيندازد.

نقل است كه وقتي فاطمي را اعدام مي‌كردند بي‌جان بوده تقريبا، اينها صحت دارد؟

بله درست است. با برانكارد به محل اعدام ايشان را بردند. دكتر فاطمي چندين بار مورد لطمه قرار گرفته بود. مدتي هم مخفي بود كه آن هم در كم شدن سلامتي‌اش تاثيرگذار بود. از طرف ديگر هنگامي كه دولت كودتا وي را دستگير مي‌كند چاقوكش‌هاي
اجير شده به دكتر فاطمي حمله و او را زخمي مي‌كنند. دكتر فاطمي به گردن مردم ايران بسيار حق دارد. در واقع او چندين بار شهيد شده و نه يك بار.

اعتماد