دیپلماسی علمی به مثابه دیپلماسی عمومی

ساسان کریمی

ساسان کریمی نوشت: دیپلماسی به عنوان یکی از شاخه‌های کاربردی علوم انسانی، دیپلماسی علمی به مثابه دیپلماسی عمومی

یکی از مهم‌ترین ابزارهای حاکمیت‌ها برای توسعه و پیشبرد مواضع و منافع خود در روابط بین‌المللی و از جمله سیاست خارجی است. البته در معنای عام آن دیپلماسی امری هر روزه و مدام است و اتفاقا مختص دیپلمات‌ها هم نیست: از روابط شخصی تا موضوعات تجاری خرد و معاملات گوناگون که در زندگی روزمره افراد جامعه نمود دارد همه به نوعی دیپلماسی هستند و ملازم با حداقلی از مهارت دیپلماتیک و مذاکره و نیز رعایت تشریفات مقتضی. یکی از محمل‌های دیپلماسی عمومی است که شامل هر نوع دیپلماسی است که مخاطب آن نه دولت‌ها بلکه بدنه جوامع و از جمله افکار عمومی و یا نخبگان آنها هستند. از این منظر علم، هنر، فرهنگ، ورزش، گردشگری و حتی گاه رسانه را می‌توان از شاخص‌ترین محورهای دیپلماسی عمومی برشمرد.تفاوت مخاطب دیپلماسی عمومی نسبت به دیگر دیپلماسی رسمی رویکرد و روحیه متفاوتی را از اهالی اقتضا دارد اما درعین حال توجه به آن و تاثیری که در پیشبرد منافع و مواضع کشورها و دولت‌ها دارد به قدری است که در بسیاری از کشورها ساختار خاصی برای دیپلماسی عمومی وجود دارد. همان‌طور که ذکر شد از جمله شاخص‌ترین انواع دیپلماسی عمومی دیپلماسی علم یا دیپلماسی علمی است. البته از نظر لغوی دیپلماسی عمومی را به سه معنا مطرح کرده‌اند:

علم و فناوری در دیپلماسی: که در آن علم و تکنولوژی به عنوان شکل دهنده و حمایت‌کننده از اهداف سیاست خارجی عمل می‌کنند. دیپلماسی برای علم و تکنولوژی: که به معنای توسعه علم از طریق دیپلماسی است. همکاری‌های بین‌المللی علمی که نوعا در ابعاد بشری و فراملی بوده و از طریق مشارکت چند کشور تامین یا انجام می‌شوند در این دسته قرار می‌گیرند. علم و فناوری برای دیپلماسی: که همان‌طور که رفت ذیل دیپلماسی عمومی طبقه‌بندی شده و به طور غیرمستقیم به دیپلماسی به عنوان یک روش و مسیر جانبی کمک می‌کند. دیپلماسی علمی در معنای سوم به عنوان شاخه‌ای در دیپلماسی عمومی و ابزاری برای تولید و اعمال قدرت نرم واجد اهمیتی روز افزون در امروز جهان است. هر قدر تکنولوژی‌های ارتباطی مورد استفاده بیشتر و گسترده‌تری قرار می‌گیرند افراد عادی کنشگری و نقش‌آفرینی بیشتری در مناسبات عمومی و بین‌المللی داشته و در نتیجه اثرگذاری بر آراي ایشان که بی‌شک یکی از مسیرهای آن دیپلماسی عمومی است محل بیشتری برای سیاستمداران و دولت‌ها دارد.

فرصت های دیپلماسی علمی جمهوری اسلامی ایران:

با توجه به تازگی بحث دیپلماسی عمومی و به خصوص دیپلماسی علمی در کشور به خصوص نسبت به کشورهای توسعه یافته می‌توان فرصت‌های دیپلماسی علمی را برای ایران به طور خلاصه این‌طور بیان کرد:

ظرفیت رو به رشد دانشگاهی برای پذیرش دانشجو

با کاهش جمعیت متقاضی صندلی‌های دانشگاهی می‌توان جذب دانشجوی بین‌المللی را از انحصار چند دانشگاه که عنوان بین‌المللی دارند، خارج کرد و با توسعه زیرساخت‌های قانونی، نیروی انسانی و فنی زمینه را برای پذیرش دانشجو در بسیاری از دانشگاه‌های کشور فراهم آورد، به خصوص دانشگاه‌هایی که دارای نام قابل قبولی در سطح بین‌المللی و کادر آموزشی- پژوهشی مسلط به زبان‌های خارجی هستند در این زمینه پیشرو خواهند بود. این مهم هم آورده مالی برای دانشگاه و کشور داشته و هم زمینه را برای رقابت دانشگاه‌ها برای کسب توان پذیرش دانشجوی بین‌المللی و نیز ارتقای سطح آموزشی - فنی فراهم می‌آورد.

اعزام اساتید به کشورهای کمتر توسعه یافته

با توجه به مواردی که ذکر شد و نیز تعداد قابل توجه دانش‌آموختگان مقاطع تحصیلات تکمیلی در کشور که شاید به تناسب کرسی هیات علمی یا پژوهشگری برای ایشان در کشور موجود نباشد می‌توان اعزام ایشان در قابل اعزام استاد و مشاور را در مقاطع چند ساله طی قراردادهایی با دولت‌ها و دانشگاه‌های کمتر توسعه‌یافته در دستور کار قرار داد. این موضوع هم به طور غیرمستقیم ایجاد اشتغال کرده و هم بعد از چند سال نیروی انسانی کارآمدی را دراختیار کشور قرار خواهد داد که علاوه بر تخصص خود به امور کشور مقصد نیز آشناست.

افتتاح شعبه دانشگاه‌های مطرح در کشورهای متمول ولی کمتر توسعه یافته به جهت علمی

در مواردی با توجه به کمبود فضای دانشگاهی در کشور مقصد در صورت تامین منابع مالی از سوی دولت مذکور می‌توان دانشگاه‌هایی را به عنوان شعبه تاسیس کرده و حتی نیروی انسانی و کادر آموزشی و پژوهشی را نیز تا حد زیادی از داخل کشور تامین کرد.

نقش مشاوره‌ای برای دولت‌ها و کلان پروژه‌ها

با توجه به توان کارشناسی موجود در دانشگاه‌های کشور به خصوص در رشته‌های فنی- مهندسی و پزشکی دفتر تشکیل شده در وزارت امور خارجه می‌تواند از مجراهای دیپلماتیک رایزنی‌هایی را با دولت‌های بسیاری انجام دهد که توان مشاوره و مدیریت فنی و مهندسی و نیز پزشکی و پیراپزشکی از سوی دولت مذکور به دانشگاهی در ایران سپرده شود و این توان انباشته در اختیار ارزآوری و نیز به صورت غیرمستقیم کارآفرینی قرار بگیرد. تامین نیروی انسانی متخصص و کارشناس در بسیاری از موارد می‌تواند به کمک کارآفرینی و ارزآوری کشور کمک کرده و از مهاجرت کارشناسان جلوگیری كند.

دوره های تابستانی دانشجویی و تحصیلات تکمیلی

برای معرفی کشور و توان دانشگاهی آن و نیز افزایش ضریب نفوذ و قدرت نرم کشور دانشگاه‌ها در هماهنگی با زیرساخت ایجاد شده در وزارت امور خارجه می‌توانند اقدام به برگزاری مدرسه‌های تابستانی (Summer school) در ایران کرده و در ذهن مخاطب خود که دانشجویان، فارغ‌التحصیلان و اساتید دیگر کشورها تاثیری درازمدت بگذارد، ضمن اینکه این کار موجب رونق کسب و کار و توریسم علمی نیز می‌شود.

چالش‌های دیپلماسی علمی:

نگاه حداقلی به دیپلماسی علمی و روابط بین‌المللی بین سازمانی

به نظر می‌رسد یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های پیش روی توسعه دیپلماسی علمی نگاهی است که در ساختار، نیروی انسانی و مدیریت میانی و کلان کشور به این معنا وجود دارد. دیپلماسی علمی در نگاه بسیاری از مدیران و آنچه در ساختار دانشگاه‌ها دیده شده است بیش از هر چیز نوعی روابط عمومی و امور بین‌الملل است و نه به واقع دیپلماسی علمی فرهنگی به مثابه آنچه در جهان مرسوم است.

ملاحظات امنیتی

دیپلماسی رسمی و عمومی به طور بالقوه همواره بستر مساعد مساله نفوذ و جاسوسی بوده‌اند، چرا که داشتن روابط رسمی و نمایندگی در دیپلماسی عمومی و روابط نزدیک علمی و فرهنگی و کنش‌های قابل توجه میان اساتید، هنرمندان، ورزشکاران و غیره و در سطحی بالاتر برقراری ارتباط میان دانشگاه‌ها و مراکز دو کشور می‌تواند بهترین پایگاه و پوشش برای هرگونه کسب اطلاعات، مداخله و غیره باشد. اما همان‌طور که نمی‌توان دیپلماسی رسمی را به این علت تعطیل کرد و مناسبات را بر هم زد در مورد دیپلماسی عمومی نیز بايد محمل‌های متناسب طوری پیش‌بینی شوند که نگاه امنیتی حداکثری موجب از دست رفتن منافع برهم کنش‌های حوزه دیپلماسی عمومی و به خصوص دیپلماسی علمی نشود.

تحریم

واقعیت این است که در دورانی که کشور در تحریم و به ویژه تحریم‌های فراگیر وضع شده از سوی سازمان ملل متحده باشد تمایل کشورها، دانشگاه‌ها، نهادهای علمی و نیز اساتید و دیگر اشخاص دانشگاهی برای تعاملات معنادار و پردامنه به شدت کاهش یافته و تا حد زیادی منحصر به اشخاص یا (ندرتا) نهادهایی می‌شود که دارای گرایش‌های ضدامپریالیستی پست‌مدرن و یا چپ روانه هستند و در واقع بی‌توجهی به ساختار سیاست بین‌الملل یا اعمال فشار از سوی «قدرت‌های هژمونیك» جهانی را به نوعی کنشگری سیاسی برای خود قلمداد می‌کنند، به ویژه اگر این مناسبات نیاز به برقراری وجه مالی داشته باشد این مناسبات سخت‌تر و با موانع بیشتری مواجه می‌شود.

کادر مناسب برای دیپلماسی عمومی و دیپلماسی علمی

به موازات ساختار و قانون که بايد درخور مناسبات نوین دیپلماسی و به ویژه دیپلماسی عمومی باشد، کادر متخصص در مورد دیپلماسی عمومی و به طور خاص دیپلماسی علمی یکی از گلوگاه‌های توسعه روابط علمی است. نوعا مسوولان امور بین‌الملل دانشگاه‌ها از میان اساتید رشته‌های مختلف منتصب می‌شوند و بنابراین بالاعم فاقد تخصص در حوزه دیپلماتیک و به ویژه دیپلماسی علمی هستند. در کنار این معنا رایزنی‌های علمی و فرهنگی کشور در سراسر جهان نیز همواره با این دوگانه مواجهند که شخص متخصص در امور علمی و فرهنگی برای چنین کار ویژه‌ای مناسب است یا فرد متخصص امور مذاکره و دیپلماسی.

پیشنهادهایی برای دیپلماسی علمی:

ساختار مناسب: همان‌طور که شرحش رفت وزارت امور خارجه هم دارای اداره کلی به نام دیپلماسی عمومی است و هم در بسیاری از نمایندگی‌های کشور در اقصا نقاط جهان دارای رایزنی فرهنگی و علمی است که در واقع کمابیش متولی دیپلماسی عمومی از جمله دیپلماسی علمی و فرهنگی هستند. اما در عین حال شاید بتوان گفت این ساختار از بازدهی کاملی برخوردار نبوده و بیش از هر چیز به واسطه نداشتن ارتباط ارگانیک با دانشگاه‌ها و موسسات آموزشی و پژوهشی پیشرو کشور بیشتر به «تبلیغ» مشغول می‌شوند تا دیپلماسی علمی - فرهنگی واقعی. نگاه به ساختارهایی که کشورهای عمده اروپایی و امریکای شمالی در دهه‌های گذشته برای دیپلماسی عمومی و به خصوص دیپلماسی علمی فرهنگی در سراسر جهان و ازجمله ایران داشته‌اند از نظر شکلی و ساختاری می‌توانند الهام‌بخش باشند.

کادر‌سازی: به بیان دیگر دیپلماسی علمی امری بین رشته‌ای است که علم را با ابزار دیپلماتیک و نیز امر تخصصی روابط بین‌الملل متصل می‌سازد. شاید بتوان گفت بهترین افراد برای دیپلماسی علم کسانی هستند که دارای تحصیلات ترکیبی در مقاطع مختلف بوده و هم می‌توانند به جزییات مسائل علمی و نیازهای نهادی مشرف باشند و هم در عین حال توان نهادسازی، ترمیم ساختار ارتباطی از طریق مذاکرات میان بخشی و بین نهادی را داشته باشند. در کنار آنها می‌توان با برقراری ارتباط ساختاری میان دانشگاه‌ها و وزارت امور خارجه، برگزاری دوره‌های آموزشی برای اساتید و دانشجویان تحصیلات تکمیلی در رشته های مختلف علوم ولی علاقه‌مند به امور و مناسبات دیپلماسی علمی و کار بین‌المللی نسبت به تامین نیروی انسانی ورزیده اقدام کرد.

برند سازی: از آنجا که دیپلماسی علمی نوعی از دیپلماسی عمومی و غیر‌مستقیم است و هدف معین آن بدنه اجتماعی و به خصوص علمی و فرهنگی است، برای فربه کردن آن نیاز به برندسازی وجود دارد. همان‌طور که بریتانیا برای فعالیت‌های دیپلماسی علمی- فرهنگی خود عنوان British Council و آلمان موسسه گوته برگزیده و تمام فعالیت‌ها از آموزش زبان تا تبادلات دانشگاهی و فعالیت‌های فرهنگی دیگر را تحت آن نام انجام می‌دهند ایران نیز بايد برای دیپلماسی عمومی و به خصوص دیپلماسی علمی خود نامی تکرار شونده و واحد را برگزیند که به مرور آن را در سراسر جهان تقویت کند.

جمع‌بندی

واقعیت این است که دیپلماسی علمی تا حد زیادی در کشور مغفول واقع شده است. نداشتن انسجام ساختاری و ارتباطات میان بخشی، عدم تمرکز در یک اداره واحد که بتواند تمامی فعالیت‌ها را پایش، جهت‌دهی و تقویت و از امکانات سخت و نرم موجود برای تجمیع و انباشت نیروها در زمینه دیپلماسی علمی استفاده کند، موجب شده که بیشتر تلاش‌ها در سطح دانشگاه‌ها و به طور پراکنده باقی بماند. با ایجاد ساختارهای میان بخشی و با استفاده از اداره کل دیپلماسی عمومی وزارت امور خارجه و لااقل یک دانشگاه پیشرو می‌توان از هدررفت فرصت‌ها جلوگیری کرده و در ادامه با تجمیع و همراه کردن تمامی معاونت‌های مربوطه از دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های سراسر کشور از بضاعت آنها اعضای هیات علمی و دانشجویان تحصیلات تکمیلی برای تعریف و انجام پروژه‌های مختلف چه در داخل و چه در خارج از کشور با ظرفیت دانشگاه‌ها و موسسات خارجی بهره برد. طبعا چنین دستاوردی تاثیر قابل ملاحظه‌ای بر کارآفرینی، ورود ارز و جلوگیری از مهاجرت نخبگان خواهد داشت.

دانش‌آموخته فلسفه علم در دانشگاه صنعتی شریف

خبرهای مرتبط