عارف قزوینی: تصنیف ساز و نغمه پرداز وطن

«ابوالقاسم عارف قزوینی» شاعر و تصنیف سرای دوره مشروطه است که سروده هایش با مضمون محوری وطن، در یاد و حافظه تاریخی ایرانیان ثبت شده است. بسیاری وی را شاعری می شناسند که با زبانی عامیانه معناهای بلند اجتماعی و سیاسی را در قالب کلام آهنگین ساخته و پرداخته است.

عارف قزوینی سال ۱۲۵۹ خورشیدی در قزوین متولد شد. در زادگاهش خواندن و نوشتن فارسی و صرف و نحو عربی را آموخت. همچنین خوشنویسی، موسیقی و آواز را به خوبی فرا گرفت.
وی در هفده سالگی به تهران آمد و به دلیل صدای خوبی که داشت مورد توجه شاهزادگان قاجار قرار گرفت. «مظفرالدین شاه» که آوازه اش را شنیده بود، دستور استخدام عارف را در دربار داد اما عارف با ترفندهای گوناگون از این قید گریخت. عارف این رویه را در سراسر عمر ادامه داد و هیچ گاه هنرش را وسیله کسب درآمد قرار نداد.
او در ابتدای کار هنری خود از رخدادهای سیاسی به دور بود اما انقلاب مشروطه او را به شاعری انقلابی، آزادی خواه و میهن پرست تبدیل کرد. از این رو شعر عارف شاخص تبدیل ادبیات به ابزار مبارزه در راه آرمان های ملی است. عارف که در دوره ظلمانی استبداد با طبقات مختلف از جامعه در تماس بود، ظلم، اجحاف و ریاکاری طبقه حاکم و خواب غفلت را در سطوح مختلف اجتماع به چشم دید و همین سبب شد که شعرهایش رنگ انقلابی و مبارزاتی به خود بگیرد.
عارف با سرودهای هیجان انگیز و گاهی تلخ خود، بنیان و اساس زمامداران را هدف می گرفت و به دنبال بیداری ملت از خواب غفلت بود. این شاعر آزادیخواه روز دوم بهمن سال ۱۳۱۲ در دوره تبعید رضاخانی و در همدان درگذشت.

***زمینه و زمانه شاعر
شعر از دیرباز در میان ایرانیان اثرگذار و جریان ساز بوده است. شاعران نیز به عنوان روشنگران عرصه اجتماعی سعی می کردند، در کنار به کار بردن ذائقه شاعری و توجه به قالب و وزن از درونمایه نیز غافل نشوند. هر چند برخی شاعران تنها به «حدیث نفس» می پرداختند و امر اجتماعی را کمتر در نظر داشتند، با این حال شعر نمی تواند به فضای اجتماعی بی توجه باشد.
نهضت مشروطه در ایران عرصه ای بود که بر ادبیات ایران اثر ژرفی بر جای گذاشت. عارف در کنار افرادی همچون «محمدتقی بهار»، «اشرف الدین گیلانی»، «ابوالقاسم لاهوتی»، «میرزاده عشقی» و «فرخی یزدی» شاعران برجسته دوره مشروطه هستند. این شاعران از سلاح شعر در راه پای گرفتن و پایداری جبهه انقلاب مشروطه استفاده کرده اند. ویژگی و برتری عارف نسبت به شاعران همدوره خود، تصنیف های او است.(1)
شرایط ذهنی و آمادگی های درونی در کنار تحولات بیرونی و اجتماعی، عارف را به اردوی انقلاب کشاند. عارفِ که از سال های نوجوانی قریحهِ شعرگویی داشت و غزل های پر سوز و گداز و مهرورزانه می سرود، به پشتوانه ادبی و شعری، شعر انقلابی و مردمی سرود.

***تصنیف سرایی عارف
در زمینه تصنیف با سه دسته از افراد مواجه می شویم؛ نخست کسانی که تنها ملودی، موسیقی و تصنیف ساز اند، دوم کسانی که شعر تصنیف را می نویسند و سوم کسانی که شعر تصنیف را با خوانش و تحریر اجرا می کنند. این ویژگی های سه گانه در وجود عارف به طور یک جا وجود داشت. (2)
تصنیف خوانی و تصنیف سرایی یکی از ویژگی های بارز و شاخص عارف است. در واقع او به تصنیف صورتِِ شاعرانه داد و خدمت بزرگی به موسیقی ایران از حیث وزن و تصنیف کرد.(3)
بیشتر مردم عارف را به سبب تصنیف های زیبا و اثرگذارش می شناسند. آواز دلکش و چیره دستی او در نوازندگی، ارزش ترانه های میهنی او را دوچندان ساخته است و این مساله نشان از توانمندی و خلاقیت عارف دارد. بخشی از 2 تصنیف او را در ذیل می آوریم؛
گریه را به مستی بهانه کردم/شکوه از دست زمانه کردم
آستین چو از دیده برگرفتم/ سیل خون به دامان روانه کردم
*********
هنگام می و فصلِ گل و گشتِ چمن شد/ دربار بهاری تهی از زاغ و زغن شد
از ابر کرم، خطه ری رشک ختن شد/ دلتنگ چو من مرغ قفس بهر وطن شد
چه کج رفتاری ای چرخ/ چه بد کرداری ای چرخ/ سر کین داری ای چرخ
از خون جوانان وطن لاله دمیده/ از ماتم سرو قدشان، سرو خمیده
در سایه گل بلبل از این غصه خزیده/ گل نیز چو من در غمشان جامه دریده

***نقد و بررسی
عارف در دیوان خود توجه ویژه ای به شاخصه ها و عناصر هویت بخشی ایرانی داشته است. همچنین «وطن» یکی از کلید واژه های اصلی در شعر عارف است تا جایی که برخی به او لقب هایی همچون شاعر ملی، ترانه سرای مشروطه، نغمه سرای ملی ایران، تصنیف ساز عصر مشروطه داده اند.
عارف خود در زمینه مفهوم وطن در شعرهایش می گوید: زمانی تصنیف وطنی ساختم که از 10 هزار ایرانی یک تن نمی دانست وطن یعنی چه و تصور می کرد وطن شهری است که انسان در آن جا به دنیا می آید.
برخی منتقدان بر این باورند که او نخستین کسی است که ترانه های عامیانه را به مضمون های بلند اجتماعی و سیاسی بدل کرده است.
«صادق رضازاده شفق» دوست نزدیک عارف قزوینی، درباره او می گوید: در دوره انقلاب مشروطه هیچ قلم و هیچ نطقی نتوانست دل مردم را مانند سخنان عارف به لرزه درآورد. «سعید نفیسی» از دوستان عارف نیز براین باور است که هیچ سخنی مانند سخن عارف در دل ها راه نیافته و این همه بر سر زبان ها نگشته است.
در بین شاعران مطرح دوره مشروطه، عارف از آن دسته شاعرانی است که به مسایل اجتماعی توجه بسیاری دارد. این مساله را می توان در بررسی دیوان اشعار وی مشاهده کرد. دیوان اشعار عارف دارای 135 غزل است که 89 غزل یعنی نزدیک به 66 درصد از غزلیات او در زمینه مسایل اجتماعی است.(4)
به باور منتقدان، اهمیت عارف بیشتر در نقشی است که او در تاریخ مشروطه ایفا کرده و جایگاه هنری و حتی شهرت اش هم بیشتر مدیون تصنیف های او است.

*پی نوشت ها
1- مهدی پورعمرانی، روح الله، «شعر و شعور اجتماعی آثار عارف قزوینی»، مجله کِلک، مرداد و شهریور1381، شماره 133، ص16
2-همان،ص16
3- درکی، حمید، «تاملی در زندگی و آثار عارف قزوینی»، نشریه چیستا، آبان و آذر 1378، شماره 163و162، ص 200
4- یوسفیان دارانی، سودابه، «بررسی سبکی غزلیات اجتماعی عارف قزوینی و مقایسه با شاعران همدوره»، فصلنامه تخصصی سبک شناسی نظم و نثر شعر فارسی (بهار ادب)، تابستان 1394، شماره 28، ص488

ايرنا

گزارش خطا