۸۳ میلیون ایرانی با ۳۴ مخاطره طبیعی!

رییس سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی تهیه نقشه‌های پایه در حوزه‌های معدن و اکتشاف را از اقدامات این سازمان دانست و گفت: در حال حاضر ۸۳ میلیون نفر از جمعیت کشور در معرض مخاطرات قرار دارند و به منظور ایجاد جامعه امن و کم خطر نسب به تهیه اطلس ۶ مخاطره در کشور اقدام شده است.

دکتر علیرضا شهیدی در گفت‌وگو با ایسنا، تولید اطلاعات پایه علوم زمین را یکی از وظایف سازمان زمین شناسی عنوان کرد و افزود: بر این اساس همواره در سیاست‌های جدید خود توان سرزمینی و اصول منطبق بر آمایش سرزمین را مدنظر قرار دادیم و در حوزه اکتشاف مواد معدنی با نگاه حاکمیتی سعی بر آن داشته در یک برنامه سیستماتیک منظم، اطلاعات مورد نیاز اکتشاف را در مرحله شناسایی و پی‌جویی ضمن تولید، مورد تحلیل‌های مختلف و مطالعات تکمیلی قرار دهد.

وی ادامه داد: علاوه بر آن این سازمان وظیفه دارد امکان دسترسی بخش خصوصی به لایه‌های اطلاعاتی جدید از جمله مطالعات ژئوفیزیک هوایی، فناوری‌های روز دنیا در زمینه اکتشاف‌ و سایر حوزه‌ها را که طی سال‌های اخیر در چرخه اکتشافات کشور تولید شده است را فراهم کند؛ چراکه علاوه بر ضرورت شناسایی و پی‌جویی مواد معدنی و حرکت به سوی اکتشافات تفصیلی و عمیق، باید به مرحله بهره‌برداری از معادن در کوتاه‌ترین زمان دست یابیم و در اصل باید کاهش زمان تبدیل کانسار به معدن مورد بازنگری جامعی قرار گیرد.

رییس سازمان زمین‌شناسی خاطر نشان کرد: بر اساس استانداردهای موجود بین‌المللی زمان تبدیل کانسار به معدن حداکثر تا ۱۰ سال پس از انجام فاز شناسایی است؛ اما در ایران این زمان بین ۲۵ تا ۱۲۰ سال زمان می‌برد که این امر باید مورد بررسی مجدد قرار گیرد. ضمن آنکه باید به موضوعاتی چون افزایش بازدهی در بهره‌برداری از معادن، روزآمدکردن روش‌ها و تجهیزات استخراج و فرآوری توجه کرد؛ چرا که این امر علاوه بر رفع دغدغه‌های تصمیم‌سازان کشور مبنی بر جلوگیری از خام فروشی مواد معدنی بر اساس رهنمودهای مقام معظم رهبری، موجب پررنگ شدن نقش معدن در تولید ناخالص ملی خواهد شد.

رییس سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور با تاکید بر اینکه تمام اطلاعات مربوط به مطالعات پایه علوم زمین در پایگاه ملی داده‌های علوم‌زمین کشور موجود است، اظهار کرد: مستنداتی که به عنوان نقشه راه علوم زمین و معدن تهیه شده، با تحلیل‌های سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور و با اصول حاکم بر آمایش سرزمین کاملا منطبق است. بخش خصوصی علاقه‌مند به فعالیت در عرصه معادن کشور و همچنین تصمیم‌سازان بخش‌های زیربنایی و عمرانی کشور از این اطلاعات بهره برده و تمرکز خود را بر اکتشافات عمقی، تفصیلی و بهره‌برداری مناسب و ایجاد روش‌های به‌روز و فناور در فرآوری مواد معدنی معطوف داشته که البته تحقق این امر مستلزم ایجاد یکپارچگی در مدیریت بخش‌های مختلف کشور در بخش معدن است.

شهیدی، تهیه نقشه‌ مخاطرات زمین را از دیگر فعالیت‌های این سازمان نام برد و یادآور شد: بر اساس گزارش‌های سال ۲۰۱۸ جهانی، در ۱۰ سال گذشته ۳۵۰ بلای طبیعی در دنیا رخ داده و طی آن ۶۷ هزار نفر کشته شده‌اند، ضمن آنکه ایران در کمربند مخاطرات دنیا قرار دارد، به گونه‌ای که از ۴۳ مخاطره، ۳۴ مورد آن در ایران رخ می‌دهد.

معاون وزیر صنعت با تاکید بر اینکه در حال حاضر ۸۳ میلیون نفر از جمعیت کشور در معرض مخاطرات قرار دارند، تاکید کرد: ما در تلاش هستیم تا در مطالعات خود خطر را کم و جامعه را ایمن کنیم.

وی ۶ نقشه‌ مخاطره تهیه شده در سازمان زمین‌شناسی را شامل "نقشه فرونشست"، "نقشه کارست: نقشه‌های مربوط به آبهای غیر متعارف"، "نقشه گرد و غبار"، "نقشه سیل"، "نقشه لرزه زمین ساخت" و "نقشه زمین لغزش" دانست و خاطر نشان کرد: این نقشه‌ها اطلس نقشه‌های ملی موضوعی مخاطرات زمین‌شناسی هستند که در مقیاس یک بیست و پنج هزارم تهیه شده‌اند.

گرد و غبار با منشا طبیعی موجود در هوا از اجزای بسیار ریزدانه ذرات رسوبات بادی با اندازه کوچکتر از ۲۰ میکرون تشکیل شده است. شکل‌گیری این حالت در اتمسفر در اثر بر هم کنش عوامل زمینی و اقلیمی رخ می‌دهد. به بیان دیگر سطوح صاف و هموار متشکل از رسوبات ریزدانه در اندازه سیلت و رس بدون پوشش سطحی بیش از حد آستانه فرسایش قرار گیرند، به پهنه‌های تولید گرد و غبار تبدیل می‌شوند. این نوع اراضی به لحاظ زمین‌شناسی اغلب واحدهای کوارترنری در محدوده پلایا یا دشت‌ها و یا بستر خشک رودها قرار دارند.
این نوع اراضی حدود ۳۲۰ هزار کیلومتر مربع از سطح کشور را پوشانده‌اند که البته بخش قابل توجهی از آنها، اراضی کشاورزی و یا مراتع با پوشش گیاهی مناسب و پهنه‌های مرطوب پلایایی هستند، ولی با توجه به تغییرات فصلی، دوره‌های تناوبی خشکسالی یا ترسالی و یا نوع و شدت بهره‌برداری از اراضی کشاورزی و مرتعی و برخی دستکاری‌های انسانی آخرین یافته‌ها نشان می‌دهد که دست کم ۱۵۰ هزار کیلومتر مربع از پهنه‌های مستعد همواره در معرض تبدیل به پهنه‌های بالفعل غبار زا در کشور قرار دارند.

این نقشه بر اساس نقشه‌های پیشین زمین‌شناسی و کواترنری ایران و به روز رسانی آنها با پردازش تصاویر ماهواره‌ای لندست و سپس با استناد به نقشه‌های اقلیم‌شناسی این سازمان و نقشه‌های نوع خاک و تراکم پوشش در مقیاس ملی سازمان جنگل‌ها،‌ مراتع و آبخیزداری کشور تهیه شد.

بر اساس این نقشه؛ علاوه بر آب سطحی، از مهمترین منابع آب می‌توان به آبخوان‌های آب زیر زمینی اشاره کرد که از آن جمله "منابع آب کارستی" است. به حفرات سنگ‌های آهکی که ناشی از پدیده انحلال طبیعی در آنها است، "کارست" و به منابع آب موجود در آن "منابع آب کارستی" می‌گویند.

حدود ۲۰ درصد از سطح خشکی‌های زمین از سنگ‌های کربناته پوشیده شده است و حدود ۲۵ درصد از آب آشامیدنی جمعیت دنیا از منابع آب کارستی تامین می‌شود. به دلیل مناسب بودن منابع آب از نظر کیفیت در سنگ‌های کربناته و گستردگی این سنگ‌ها در ۱۱ درصد از سطح کشور منابع ‌آب کارستی در سنگ‌های کربناته یکی از اولویت‌ها در اکتشاف منابع آب زیر زمینی است.

بر اساس مطالعات صورت گرفته در جهان در توسعه کارست، عواملی با درجات متفاوت مانند تکتونیک، لیتولوژی، اقلیم،‌ ژئومورفولوژی،‌ هیدرولوژی و هیدروژئولوژی و زمان به طور سیستماتیک موثر هستند.

در کنار این عوامل پردازش و تفسیر داده‌های ماهواره‌ای نیز به عنوان ابزاری قدرتمند در اکتشاف کارست نقش دارند.

در تهیه این نقشه پتانسیل کارست شدگی کشور هر یک از عوامل موثر در ایجاد و توسعه کارست به صورت لایه‌های اطلاعاتی تهیه و پردازش شد و مورد تجزیه و تحلیل و وزن‌دهی قرار گرفت.

در مجموع حدود ۱۸۰ هزار کیلومتر مربع در کشور مستعد تشکیل آبخوان‌های کارستی تشخیص داده شد. این مناطق مستعد به پنج اولویت تقسیم شد و اولویت اول که مستعدترین منطقه است،‌ مساحتی در حدود ۱۸ هزار کیلومتر مربع (حدود ۱۰ درصد) را به خود اختصاص داده است.

به منظور صحت‌سنجی نقشه پتانسیل کارست شدگی کشور، مناطقی در استان‌های خراسان رضوی، گیلان، مازندران، آذربایجان غربی، کرمانشاه،‌ لرستان،‌ اصفهان و خوزستان مورد بازدید و برداشت‌های صحرایی قرار گرفت و پس از آنالیز و مطالعه آزمایشگاهی نمونه‌های سنگ، نتایج مطالعات در قالب گزارش مقدماتی پتانسیل‌یابی منابع آب کارستی کشور ارائه شد.

نقشه سیلاب کشور که در محیط سامانه اطلاعات جغرافیایی (GIS) تهیه شده، شامل سه دسته اطلاعات نقطه‌ای، خطی و پهنه‌ای است.

اطلاعات نقطه‌ای شامل میزان بیشینه دبی سیلاب لحظه‌ای در دوره‌های بازگشت ۲، ۳، ۵، ۱۰، ۲۵، ۵۰، ۱۰۰ و ۲۰۰ ساله و بیشینه دبی لحظه‌ای سیلاب محتمل در ۱۶۵ ایستگاه آبسنجی و میزان بیشترین بارندگی ۲۳ ساعته در دوره‌های بازگشت ۳، ۵، ۱۰، ۲۵، ۵۰، ۱۰۰ و ۲۰۰ ساله و بیشینه بارش ۲۴ ساعته محتمل در ۲۳۸ ایستگاه هواشناسی شرکت آب منطقه‌ای و سازمان هواشناسی است.

با توجه به اهمیت محل سدها و آب‌بندها در مبحث سیلاب به‌ویژه ایجاد سیلاب‌های القایی، موقعیت مکانی این سازه‌ها نیز به شکل نقطه‌ای بر روی این نقشه نمایش داده شده است.

اطلاعات خطی این نقشه نیز شامل دسته‌بندی آبراهه‌ها و شاخه‌های آنها بر حسب مقدار خطر است. اطلاعات پهنه‌ای شامل پهنه‌ بیشینه سیلاب پهنه‌های آبی و یا در معرض آبگرفتگی و رده‌بندی واحدهای تقسیمات کشوری بر مبنای آمار تلفات و خسارات سیلاب در آن محدوده است.

نتایج تحلیل داده‌های ایستگاه‌های باران‌سنجی و آبسنجی (هیدرومتری) وابسته به مقیاس نیست؛ بنابراین مقادیر ارائه شده می‌توانند برای هر کاربر با هر مقیاس مطالعاتی مورد استفاده قرار گیرد. دسته‌بندی آبراهه‌های اصلی بر اساس آمار و اطلاعات، گزارش‌ها و نقشه‌های موجود تا اواخر دهه ۸۰ شمسی انجام پذیرفته است. معیار این تقسیم تعداد دفعات وقوع سیلاب و حالت طغیانی برای آن شاخه بوده است.

پهنه‌های سیلابی بر حسب اطلاعات نقشه‌های با مقیاس یک بیست و پنجم هزار سازمان نقشه‌برداری کشور، تحلیل تصاویر ماهواره‌ای از سیلاب‌های بزرگ و ویرانگر کشور و همچنین مقالات و گزارش‌های علمی موجود تهیه شده است.

پدیده سیلاب از جمله مخاطراتی است که عوامل طبیعی و انسان‌زای زیاد در شکل‌گیری سیل نقش دارند؛ از این رو ممکن است بر حسب زمان تعییراتی در عوامل ارائه شده در این نقشه به وجود آید. با توجه به نقشه موجود در محیط سامانه اطلاعات جغرافیایی لازم است به مرور در صورت لزوم تغییرات لازم برای بهبود، ارتقا و به‌روز رسانی آن انجام پذیرد.

نقشه فرونشست

یکی از مهمترین رویدادهایی که غالبا در اثر فعالیت‌های بشری رخ می‌دهد، پدیده فرونشست است. رشد روزافزون جمعیت منجر به استفاده بی رویه از آب در مصارف صنعتی و کشاورزی شده که پیامد آن در سطح زمین بوده است. این بحران زیست محیطی سبب کاهش آب سفره‌های زیر زمینی می‌شود.

فرونشست زمین آخرین مرحله نابودی خاک است و سبب می‌شود تا احیای سفره‌های آب زیر زمینی ممکن و مقدور نباشد و حتی با تغذیه مصنوعی نیز احیا نشود.

در ایران به دلیل استفاده نامناسب از منابع آب زیر سطحی، فرونشست در بیشتر دشت‌های کشور مشاهده می‌شود. در سال‌های اخیر برای پایش این پدیده از فناوری تداخل‌سنجی راداری استفاده شده است؛ اما مطالعات به صورت پراکنده صورت گرفته و نتایج در قالب رساله دکتری، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، مقاله و یا گزارش ارائه شده است، از این رو تهیه یک نگاشت کلی از دشت‌های ایران ضروری به نظر می‌رسید تا نگاه اجمالی به نواحی فرونشست و الگوی آن صورت گیرد.

گزارش خطا