‏«چرنوبیل»، فاجعه‌بارترین مانور تاریخ

٣٤سال پیش، برابر بیست‌وششم آوریل ١٩٨٦ ‏میلادی، مخزن تحت فشار راکتور شماره ٤ نیروگاه هسته‌ای چرنوبیل (واقع در خاک اتحاد جماهیر شوروی - اوکراین ‏امروزی) در پی بروز یک نقص فنی منفجر شد که آتش‌سوزی در هسته این راکتور را در پی داشت. دود ناشی از این آتش‌‏سوزی که با وزش بادهای شدید همراه شد، ذرات رادیو اکتیو را در نیمی از خاک شوروی و غرب اروپا پراکنده کرد تا ‏یکی از فجیع‌ترین سوانح هسته‌ای غیر نظامی از زمان بمباران اتمی هیروشیما و ناکازاکی رقم بخورد.‏

روزنامه شهروند نوشت: کمتر از دو هفته دیگر، یعنی دقیقاً ششم می‌٢٠٢٠ نخستین سالگرد پخش جهانی سریال «چرنوبیل» از شبکه کابلی ‏HBO‏ را پیش رو داریم؛ اثری که در زمان پخش به یکی از پربیننده‌ترین مجموعه‌های تاریخ تلویزیون تبدیل شد و بحث‌ها ‏و نقدهای بسیاری را در سراسر جهان برانگیخت. در «ژانر فاجعه» تم اصلی داستان حول محور یک «مصیبت» بزرگ ‏متمرکز است و این میان آثاری که داستان خود را از بین حوادث واقعی برمی‌گزیند معمولا اقبال و توجه بیشتری را از ‏سوی مخاطبان تجربه می‌کند؛ خصوصا اگر شدت فاجعه و عواقب آن دارای ابعاد وسیع و جهانی باشد. تعریفی که برای ‏مجموعه تلویزیونی «چرنوبیل» کاملاً مصداق دارد و فاجعه‌ای که جهان را در آستانه یک تراژدی هسته‌ای جدی قرار داد، ‏پس از سه دهه بار دیگر مردم را پای قاب تلویزیون میخکوب کرد و به لرزه انداخت. فاجعه‌ای که تبعات آن هنوز از عدد ‏‏«صفر» فاصله زیادی دارد و حتی به سمت آن میل نیز نکرده است!

٣٤‌سال پیش در چنین روزی، برابر بیست‌وششم آوریل ١٩٨٦ ‏میلادی، مخزن تحت فشار راکتور شماره ٤ نیروگاه هسته‌ای چرنوبیل (واقع در خاک اتحاد جماهیر شوروی - اوکراین ‏امروزی) در پی بروز یک نقص فنی منفجر شد که آتش‌سوزی در هسته این راکتور را در پی داشت. دود ناشی از این آتش‌‏سوزی که با وزش بادهای شدید همراه شد، ذرات رادیو اکتیو را در نیمی از خاک شوروی و غرب اروپا پراکنده کرد تا ‏یکی از فجیع‌ترین سوانح هسته‌ای غیر نظامی از زمان بمباران اتمی هیروشیما و ناکازاکی رقم بخورد.‏

آماتورها در اتاق کنترل یک بمب هسته‌ای

آنهایی که سریال «چرنوبیل» را دیده‌اند به دلیل ساختار رئالیستی و مبتنی بر روایت اصل وقایع در این مجموعه ‏تلویزیونی، حالا دیگر می‌دانند فاجعه‌ای که در بیست‌وششم آوریل ١٩٨٦ میلادی به وقوع پیوست از کجا آب خورد. ماجرا از یک ‏مانور یا درواقع آزمایش شبیه‌سازی ساده شروع شد؛ آزمایشی که قرار بود برای متصدیان اتاق کنترل نیروگاه روشن کند ‏در صورت قطع شدن برق سیستم خنک‌کننده راکتور، چگونه می‌توان سیستم برق اضطراری را در کمترین زمان ممکن به ‏کار انداخت و خطر ذوب شدن هسته راکتور در اثر شکافت ذرات اتم اورانیوم را با تداوم گردش آب - به‌عنوان عنصر ‏کاهنده حرارت - در داخل سیستم خنثی کرد. نکته جالب ماجرا اینجاست که آزمایش فوق قبلاً نیز بارها انجام پذیرفته و ‏هیچگاه به نتیجه دلخواه منتهی نشده بود، با این تفاوت که در شب بیست‌وششم آوریل ١٩٨٦ متصدیان اتاق کنترل کوچک‌ترین اطلاعی ‏از نحوه انجام این مانور نداشتند و بدون تجربه قبلی، فقط از روی یک دفترچه راهنما مراحل آزمایش را دنبال می‌کردند! ‏نتیجه این که بعد از قطع برق سیستم خنک‌کننده برای آغاز شبیه سازی وضع اضطراری، ظرف کمتر از یک دقیقه ‏هسته راکتور به قدری داغ شد که کل آب داخل سیستم خنک‌کننده را بخار کرد و شد آن چه نباید می‌شد.‏

راکتور اتمی و حساسیت شدید به حرارت

نحوه عمل یک نیروگاه تولید برق هسته‌ای تفاوت چندانی با نیروگاهی که از سوخت‌های فسیلی برای این منظور بهره می‌برد ‏ندارد؛ با این فرق که در اولی انرژی لازم برای تولید حرارت و تبدیل آب به بخار - برای چرخاندن توربین‌ها - از شکافت ‏اتم‌های اورانیوم که در راکتور محصور شده‌اند حاصل می‌شود و در دومی سوختن گاز و دیگر مشتقات نفتی است که گرمای ‏مورد نیاز برای این کار را فراهم می‌آورد. اما شاید مهم‌ترین تفاوت بین این دو سیستم را در بخش کنترل انرژی باید جست‌وجو ‏کرد؛ به عبارت ساده‌تر در نیروگاه‌های سوخت فسیلی فقط باید نگران جریان گاز در مشعل‌ها بود، اما در نیروگاه‌های ‏هسته‌ای حتی یک لحظه غفلت از کنترل حرارت داخلی هسته راکتور بروز فاجعه‌ای چون چرنوبیل را در پی خواهد داشت. ‏برای توصیف حرارت داخل هسته یک راکتور شاید لازم باشد رجوعی دوباره به سریال «چرنوبیل» داشته باشیم و یادمان ‏بیاید که برای خاموش کردن آتش سرکشی که از راکتور شماره ٤ به آسمان زبانه می‌کشید بیش از یک هفته هزاران تن شن ‏و عنصر «بور» - به‌ عنوان عامل پایدار‌کننده - روی آتش ریخته شد تا بالاخره شعله‌ها فروخفتند و هسته داغ راکتور کم‌کم ‏شروع به سرد شدن کرد.‏