چرا ایران بعد از ۱۵ سال به عضویت سازمان همکاری شانگهای در نیامد؟

باشگاه خبرنگاران-فاطمه زهرا نصرالهى: کشورمان در طول ۱۵ سال گذشته درخواستی برای پیوستن رسمی به سازمان همکاری شانگهای داده است، اما تاکنون تنها به عنوان عضو ناظر در سازمان شانگهای حضور دارد.

نوزدهمین اجلاس شورای نخست وزیران کشور‌های عضو سازمان همکاری شانگهای به میزبانی کشور هند، دوشنبه دهم آذر ماه به صورت ویدئو کنفرانس برگزار شد.

سازمان همکاری شانگهای، سازمانی میان دولتی است که در سال ۲۰۰۱ توسط کشور‌های چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان برای همکاری‌های چندجانبه امنیتی، اقتصادی و فرهنگی پایه‌گذاری شد و پس از آن در سال‌های بعد، ایران، مغولستان، پاکستان، هند، افغانستان و بلاروس به عنوان اعضای ناظر به این سازمان پیوستند.

عضویت کشور‌های هند و پاکستان به عنوان عضو اصلی سازمان همکاری شانگهای که در سال ۲۰۱۵ مورد تایید قرار گرفت، در سال ۲۰۱۷ در اجلاس سران کشور‌های عضو این سازمان در کشور قزاقستان به تصویب رسید. دو کشور «چین» و «روسیه» نقش اصلی و تعیین کننده را در این سازمان بازی می‌کنند، علاوه بر اعضای اصلی، ابتدا مغولستان در سال ۲۰۰۴ عضو ناظر شد و یک سال بعد رهبران این سازمان درخواست آمریکا را برای عضو ناظر شدن در آن رد کردند. در همان زمان آن‌ها توافق کردند که جایگاه ناظر را به ایران، هند و پاکستان بدهند. بدین ترتیب ایران، پاکستان، هند در سال ۲۰۰۵ و افغانستان در سال ۲۰۱۲ و پس از آن بلاروس به عنوان عضو ناظر به سازمان ملحق شدند.

۱۵ سال انتظار برای عضویت ایران در شانگهای

حسن هانی زاده کارشناس مسائل بین الملل در گفت‌وگو با باشگاه خبرنگاران جوان، گفت که سازمان همکاری شانگهای یک سازمان اقتصادی_امنیتی است که نزدیک به نیمی از جمعیت جهان را در خود جای می‌دهد و از ظرفیت بسیار بالایی برای تبدیل شدن به یک قطب بزرگ اقتصادی در جهان برخوردار است، ایران یکی از محوری‌ترین کشور‌های منطقه و در مسیر جاده ابریشم قرار دارد و می‌تواند به عنوان کریدور تماس شرق و غرب آسیا تا اروپا و شمال آفریقا تلقی شود.

او همچنین گفت که ایران دارای موقعیت ژئوپلتیکی بسیار مهمی به لحاظ اقتصادی، سیاسی و امنیتی تلقی می‌شود،کشورمان در طول ۱۵ سال گذشته درخواستی برای پیوستن رسمی به این سازمان بزرگ داده است، اما تاکنون تنها به عنوان عضو ناظر در سازمان شانگهای حضور دارد. مقامات عضو این سازمان مخصوصا چین و هند و سایر کشور‌ها به خوبی موقعیت ایران را درک می‌کنند، اما فشار قدرت‌های فرامنطقه‌ای به ویژه آمریکا که اکنون تلاش می‌کند تا در این سازمان مهم نفوذ پیدا کند، زیرا حضور ایران به صورت رسمی در شانگهای می‌تواند نفوذ آمریکا در منطقه را کاهش دهد.

او همچنین گفت که وحشت آمریکا و اتحادیه اروپا این است که سازمان شانگهای به یک سازمان مهم اقتصادی به طور مستقل تبدیل شود و چون ایران می‌تواند عضو رسمی باشد طبیعتا از فشار‌های اقتصادی آمریکا و غرب رهایی پیدا می‌کند، متاسفانه سازمان شانگهای اکنون تحت تاثیر فشار‌های آمریکا قرار گرفته است و چین هم حاضر نیست به خاطر ایران مقابل آمریکا قرار بگیرد، لذا فشار واشنگتن منجر شده است که ایران تاکنون نتواند به صورت رسمی وارد این سازمان بزرگ اقتصادی شود.

در واقع ایران که در سال ۲۰۰۸ برای پیوستن کامل درخواست عضویت و بار‌ها و بار‌ها بر این خواسته تأکید کرد، اما از سال ۲۰۰۵ تاکنون تنها از وضعیت ناظر برخوردار است. در نشست سران در سال۲۰۱۰، سازمان رسما توقف مهلت مقرر درباره پذیرش‌های جدید را به پس از بازنویسی اساسنامه سازمان شانگهای پنج (سال ۲۰۰۱) موکول کرد، اما در عین حال به طور قانونی دولت‌های تحت تحریم‌های سازمان ملل متحد را از پذیرش عضویت محروم کرده است. اگر چه ایران دیگر تحت تحریم‌های سازمان ملل متحد نیست، اختلافات داخلی برای عضویت ایران ادامه یافته تا این فرآیند را از بین ببرد، اما اگر ایران عضو این سازمان باشد چه منافعی خواهد داشت؟

عضو ناظر شانگهای بودن چه دستاورد‌هایی دارد؟

همانطور که گفته شد، جمهوری اسلامی ایران همچنان عضو ناظر سازمان شانگهای است، در سطح کشور‌های ناظر این سازمان مانند ایران صرفا اعلام موضع و تبادل نظر مطرح است که البته در تصمیم‌گیری‌های نهایی سازمان می‌تواند بسیار مؤثر باشد، لذا سازمان شانگهای علاوه بر ماهیت وجودی خود و پتانسیل‌هایی که برای کشور‌ها مهیا می‌کند، می‌تواند به عنوان بازوی کمکی در روابط دوجانبه کشورمان و کشور‌های منطقه عمل کند.

به عقیده کارشناسان عضو ناظر سازمان شانگهای بودن مزایای قابل توجهی دارد، به دلیل اینکه در بالاترین سطح تصمیم‌گیر و سیاسی کشور حضور می‌یابند و مواضع خود را از طریق سخنرانی رئیس جمهور که در برگیرنده تمامی مواضع ایران است، مطرح می‌کنند. این اعلام مواضع علاوه بر انعکاس در بیانیه رسمی مانند حمایت از برجام (بیانیه سال جاری سازمان)، بازخورد مناسب رسانه‌ای نیز خواهد داشت. در جایی که باید از تمام ظرفیت‌های منطقه‌ای و بین المللی استفاده کرد، شانگهای هم یک تریبون است که می‌توان از طریق آن صدای خود را به جهان رساند، در نتیجه عضو ناظر بودن تاکنون برای ایران بسیار سودمند بوده است.

ظرفیت های ایران برای عضویت در شانگهای

اسحاق جهانگیری معاون اول رئیس جمهور کشورمان در نوزدهمین نشست سازمان همکاری شانگهای، ضمن قدردانی از آقای ونکایا نایدو، معاون رئیس جمهور هند به خاطر میزبانی این نشست، گفت که در دنیای پرمخاطره امروز، نهاد‌های منطقه‌ای یکی از موثرترین سازوکار‌های مدیریت و حل و فصل مسائل منطقه ای، جهانی و حتی ملی هستند. به این اعتبار، اعضای سازمان همکاری شانگهای می‌توانند با بهره‌گیری از ظرفیت‌ها و فرصت‌های وسیع همکاری‌های چندجانبه، نقش مهمی در توسعه و پیشرفت ایفا کنند.

معاون اول رئیس جمهوری با بیان این که با پایان جنگ سرد، چندجانبه گرایی از سوی برخی کشور‌ها به ویژه آمریکا با چالش جدی مواجه شده است، گفت که برجام که به عنوان یکی از دستاورد‌های مهم دیپلماسی بین المللی دهه اخیر است، به رغم رویکرد برجام ستیزانه و خروج غیرقانونی دولت ترامپ و اعمال تحریم‌های ظالمانه علیه کشورمان و بی‌عملی کشور‌های اروپایی عضو، به واسطه سیاست صلح طلبانه و صبر راهبردی ایران و با حمایت اعضای جامعه بین المللی، از جمله اعضای سازمان همکاری شانگهای و البته با مقاومت ملت بزرگ ایران تاکنون پایدار مانده است.

جهانگیری با بیان اینکه هر چند ایران منفعت قابل توجهی از اجرای برجام نبرده است، اما همچنان برای تقویت رویکرد چند جانبه گرایی، درصدد بازگشت توازن و تعادل در انجام تعهدات طرفین به این توافق بین المللی است، گفت که با کمال تاسف یکی از ابزار‌هایی که دولت آمریکا همواره از آن برای اعمال فشار بر کشور‌های مستقل بهره می‌برد، تحریم‌های غیرقانونی و ظالمانه‌ای است که در نهایت مردم کشور‌ها را هدف قرار می‌دهد. ابزار مهم این کشور در پیشبرد سیاست تحریم، استفاده از سازوکار‌های بانکی و دلار است.

معاون اول رئیس جمهوری تاکید کرد: از آنجایی که اعمال تحریم‌های یکجانبه آمریکا به عنوان اقدامی علیه تجارت آزاد جهانی محسوب می‌شود و می‌تواند برای هر رقیب سیاسی یا اقتصادی این کشور نیز تکرار شود، جای آن دارد که سازمان همکاری شانگهای برای خنثی کردن این دست اقدامات غیرقانونی تدابیری متناسب اتخاذ کند، لذا بهترین راه مقابله در این خصوص، یافتن سازوکار‌های بانکی و پولی بین منطقه‌ای است که بتواند کشور‌های مستقل منطقه را از چرخه تحریم‌های ظالمانه خارج نماید و زمینه‌های لازم را برای تبادل تجاری و اقتصادی بین منطقه‌ای با استفاده از پول‌های ملی و یا تعریف ارز واحدی فراهم آورد که بتواند جایگزین مناسبی برای ارز واسط دلار در روابط تجاری کشور‌های منطقه باشد.

معاون اول رئیس جمهوری همچنین در ادامه گفت که می‌توان با تاسیس مرکز ترانزیت و حمل و نقل منطقه‌ای در چارچوب سازمان همکاری شانگهای، زمینه تسهیل و توسعه همکاری‌های اقتصادی را بیش از گذشته فراهم کنیم. حدود یک سال است، جهان درگیر بیماری عالم گیر کرونا شده است. ایران از ابتدای مواجهه با این همه گیری، اقدامات همه جانبه‌ای برای مقابله با این بیماری انجام داد.

جهانگیری همچنین گفت که جمهوری اسلامی ایران با عنایت به موقعیت جغرافیایی، تاریخی، فرهنگی و اقتصادی ویژه خود که پیوند دهنده مناطق گوناگون از جمله آسیای مرکزی و قفقاز، آسیای غربی و خاورمیانه است و بین دریا‌های مهم خزر در شمال و خلیج فارس و دریای عمان در جنوب واقع شده، آمادگی دارد به عنوان یکی از کانون‌های غنی انرژی و شاهراه‌های مواصلاتی منطقه با کشور‌های عضو سازمان همکاری شانگهای برای پیشبرد اهداف اقتصادی مشترک از جمله انتقال و صادرات انرژی و ترانزیت کالا همکاری کند.

معاون اول رئیس جمهوری در ادامه گفت که به این منظور، بهره برداری از ظرفیت بندر چابهار در جهت رونق کریدور شمال- جنوب، سی پَک و ابتکار «یک کمربند، یک راه» چین می‌تواند مورد توجه قرار گیرد. اهمیت بندر چابهار و اتصالات ریلی آن، در مسیر افغانستان و آسیای مرکزی، موجب شده است تا ایران به رغم تحریم‌های غیرقانونی آمریکا، احداث راه آهن چابهار به زاهدان را شروع نماید. فرصت را مغتنم می‌شمارم و از کشور‌های دیگر به ویژه اعضای سازمان همکاری شانگهای برای مشارکت در این پروژه عظیم دعوت به عمل می‌آورم.

مزایای عضویت ایران در سازمان همکاری‌های شانگهای

با توجه به ظرفیت تاثیر گذاری سازمان شانگهای، عضویت ایران منافع زیادی را در پی خواهد داشت، عضویت در سازمان همکاری شانگهای می‌تواند هزینه‌های سیاسی و اقتصادی ایران را در عرصه مبارزه با افراط‌گرایی، تروریسم و قاچاق مواد مخدر کاهش دهد.

همچنین سطح همکاری‌های منطقه‌ای ایران با کشور‌های آسیای مرکزی، سیاست تنش زدایی و اعتماد فی‌مابین را افزایش دهد، مشارکت اقتصادی میان کشورها، افزایش حجم تبادلات تجاری و پیوستن به بازار جهانی برای کشور‌های عضو با پیوستن ایران تسهیل شده و ایران از این فرایند سود متقابل خواهد برد. در نهایت، حجم تهدیدات از نواحی مختلف با همگرایی کشور‌های عضو کاهش می‌یابد و از بین بردن آن با هزینه کمتری صورت می‌گیرد.

چرا درخواست ایران برای عضویت پذیرفته نشد؟

حسن بهشتی‌پور کارشناس مسائل اوراسیا با اشاره به عدم عضویت دائم ایران در سازمان شانگهای، گفت: با آنکه تهران سال‌هاست درخواست عضویت دائم در این سازمان را مطرح کرده، اما همچنان شاهدیم که شکل عضویت ایران، عضویت ناظر است. با توجه به اینکه پذیرفته شدن کشوری به عنوان عضو دائم منوط به موافقت اعضا به اتفاق آراست، گاهی مخالفت ازبکستان دلیل ناظر ماندن ایران در سازمان شانگهای عنوان شده و در سال‌های اخیر هم مخالفت تاجیکستان – به دلیل سردی روابط رخ داده در روابط تهران و دوشنبه – مانع از عضویت دائم ایران شده است.

بهشتی‌پور در ادامه گفت که البته دلیل دیگری هم در سال‌های گذشته برای عدم بررسی پرونده درخواست ایران اعلام شده بود و آن تحریم‌های سازمان ملل متحد علیه ایران تا قبل از توافق هسته‌ای بود و بهانه اعضای اصلی و دائم سازمان شانگهای این بود که کشور عضو دائم نباید با چالش بین‌المللی روبه‌رو باشد. در پشت مخالفت عضویت ایران در سازمان شانگهای در سال‌های گذشته روسیه و چین قرار داشتند، البته مسکو در طول سال‌های اخیر موافقت کامل خود را با عضویت ایران اعلام کرده است، اما همچنان به نظر می‌رسد چینی‌ها در رابطه با عضویت ایران در این سازمان ملاحظاتی دارند.

این تحلیلگر مسائل سیاست خارجی معتقد است که عضویت ایران در شکل ناظر بسیار بهتر از عضویت دائمی کشورمان در سازمان همکاری‌های شانگهای است، زیرا اگر ایران بخواهد به عضویت دائمی این سازمان دربیاید، باید بیش از ۵۰ تعهد را بپذیرد که برخی از آن‌ها ممکن است برخلاف استقلال ملی و قانون اساسی کشور باشد و به عبارت دیگر، ممکن است ایران با حضور دائم در سازمان همکاری‌های شانگهای تعهدی فراتر منافعی که به دست می‌آورد و استقلال خود، بپذیرد.

به گفته هانی زاده کارشناس مسائل بین الملل،ممکن است در آینده ایران به صورت رسمی به عضویت سازمان همکاری شانگهای در بیاید، ولی به هرحال نقش فشار آمریکا برای جلوگیری از ورود رسمی ایران به شانگهای کاملا مشخص است.