۴ دستورالعمل حضرت علی(ع) به کارگزاران برای فقر زدایی

حقق، مؤلف و استاد سطوح عالی حوزه علمیه قم، فقر و محرومیت را امتحانی برای فقرا، ثروتمندان و صاحبان قدرت دانست و گفت: حضرت علی(ع) برای فقر زدایی از جامعه چهار دستورالعمل به کارگزاران دارند از جمله اینکه امانت دار باشید، با خاطیان و فاسدان شدیداً مقابله کنید، فقیر پروری نکنید و کرامت فقرا از هر دین و مذهبی را حفظ کنید. شأن حکومت دینی فقیر پروری و کمک های موردی به فقرا نیست، شأن حکومت علوی این است که فقر و فقیری در جامعه نباشد.

آیت الله محمد عندلیب همدانی در گفت وگو با شفقنا ضمن تبریک میلاد امام علی(ع)، اظهار کرد: سیره امام علی(ع) در زمینه فقر و فقرزدایی همان نکاتی است که از قرآن کریم استفاده می شود و به نظر بنده تأکید بر سه محور اساسی هست که هر سه محور به نوعی امتحان و آزمایش است.

ثروت و فقر امتحان الهی است

وی به محور اول این امتحان اشاره کرد و گفت: امتحان اول، امتحان خودِ افرادی است که به فقر مبتلا شدند، از دیدگاه قرآن کریم و نهج البلاغه ی امیرالمومنین علی(ع) هم غنا و ثروت و هم فقر امتحان است. مهم این است که انسان از این امتحان الهی چگونه بیرون بیاید. در فقر عنصر اساسی پیروزی در امتحان، صبر و از دست ندادن شخصیت انسانی است. طبیعتاً در هر امتحانی عده ای پیروز و عده ای مردود هستند. بعد از آنکه غنا و فقر به محضر پروردگار متعال عرضه شد، معلوم می شود که غنی حقیقی و فقیر واقعی کیست.

کسانی با ضعف در یقین، نقصان در تدبیر و سستی در دین در امتحان فقر مردود شده اند

آیت الله عندلیب همدانی ادامه داد: امیرالمومنین علی(ع) در حکمت ۴۵۲ نهج البلاغه می فرماید: «الْغِنَى وَ الْفَقْرُ بَعْدَ الْعَرْضِ عَلَى اللَّهِ» چه بسا غنی به صورت ظاهر که امتحان غنایش را درست نداده است، در نزد خداوند غنیِ فقیر است و چه بسا فقیری که از اموال دنیوی کم بهره است، اما غنایِ نفس دارد، این شخص به ظاهر فقیر و در باطن قوی است. آموزه امیرالمومنین علی(ع) این است که هم غنا و هم فقر را در محضر خداوند ببینیم و امتحان الهی بدانیم. امیرالمومنین در روایتی از کسانی نام می برد که با ضعف در یقین، نقصان در تدبیر و سستی در دین در امتحان فقر مردود شده اند.

فقر امتحان حاکم و صاحبان قدرت و دولتمردان است

وی به محور دوم این امتحان اشاره و تصریح کرد: محور بعد، امتحان مردم و اغنیاست. کسی که در جامعه به هر علتی دچار فقر از نظر مالی شده است، هم خودش آزمایش می شود و هم اغنیا و ثروتمندان جامعه آزمایش می شوند که آیا وقوف الهی خود را نسبت به این فقرا انجام داده اند یا خیر. امیرالمومنین علی(ع) در حکمت ۳۲۰ نهج البلاغه می فرماید: «إنَّ اللهَ سُبحانَهُ فَرَضَ فی‌اَموالِ الأغنیاءِ اَقواتَ الفُقراءِ، فَما جاعَ فقیرٌ اِلاّ بِما مَنَع غنی» خداوند واجب کرده که با اموال ثروتمندان، زندگی فقیران را اداره کنند، هیچ فقیری یافت نمی شود مگر اینکه یک غنی حق واجب خودش را ادا نکرده است.

استاد سطوح عالی حوزه علمیه قم افزود: اما آنچه در سیره امیرالمومنین علی(ع) مهم تر است و در دوره حکومت حضرت ظاهر می شود این است که فقر امتحان حاکم و صاحبان قدرت و دولتمردان است. من با تأمل در تمام آنچه امیرالمومنین علی(ع) در این زمینه مخصوصاً از کلمات ایشان در نهج البلاغه استفاده می شود، چنین به دست می آورم که ایشان در زمینه امتحان و آزمایش حاکمان چهار دستورالعمل اساسی دارند، یک؛ آن حاکم و دولتمرد و صاحب قدرتی که بیت المال را همچون اموال شخصی خود بپندارد، باید بداند در اثر این عمل، فقر در جامعه گسترش پیدا می کند و این یعنی مردود شدن این دولتمرد در امتحانی که به وسیله فقرا از او گرفته می شود. در برابر آن حاکمی که امانت دار بیت المال است و نظام مند از بیت المال استفاده می کند، بیت المال را برای خود و اطرافیانش نمی داند، در این امتحانی که با وجود فقرا در جامعه از او گرفته می شود، پیروز است. امیرالمومنین علی(ع) می فرماید: «أَلاَ وَ إِنَّهُ لَیْسَ لِی دُونَکُمْ إِلاَّ مَفَاتِیحُ مَالِکُمْ مَعِی وَ لَیْسَ أَنْ آخُذَ دِرْهَمًا دُونَکُمْ؛ مردم بدانید که من هیچ حق شخصی در این بیت المال ندارم، من کلیددار بیت المال هستم و حق ندارم درهمی را جا به جا کنم.»

دستورالعمل اول علی(ع) به حاکمان؛ امانت دار باشید

آیت الله عندلیب همدانی گفت: حضرت علی(ع) در نامه به اشعث بن قیس می فرماید: «وَ إِنَّ عَمَلَکَ لَیْسَ لَکَ بِطُعْمَهٍ وَ لَکِنَّهُ فِی عُنُقِکَ أَمَانَهٌ؛ حکمرانی برای خداست، تو فقط امانت دار هستی.» یا آن برخوردی که حضرت علی(ع) با برادرش عقیل داشت، نشان می دهد که حاکمان در حال امتحان هستند. بنابراین دستورالعمل اول برای پیروزی در این امتحان «امانت داری» است، خود را خزانه دار دیدند نه اینکه خود را صاحب اختیار و مالک نسبت به اموال عمومی دانستند.

دستورالعمل دوم علی(ع) به حاکمان؛ با خاطیان و فاسدان شدیداً مقابله کنید

دستورالعمل دوم این است که حاکمی در این زمینه امتحان صحیحی می دهد که نه تنها خود خطا نمی کند و در بیت المال خیانت نمی کند بلکه با خاطیان و فاسدان شدیداً مقابله می کند. نامه های امیرالمومنین علی(ع) را به حکام خود ببینید، کوچکترین خطایی را از آنان نمی بخشد. اگر می خواهیم فقر ریشه کن شود و اساسی از بین برود باید این موارد رعایت شود.

دستورالعمل سوم علی(ع) به حاکمان؛ فقیر پروری نکنید

دستورالعمل سوم اینکه امیرالمومنین علی(ع) دستور می دهد که حاکم فقیر پروری نکند، شأن حکومت دینی فقیر پروری و کمک های موردی به فقرا نیست که البته باید به جای خود باشد، اما شأن حکومت علوی این است که فقر و فقیر در جامعه نباشد. امیرالمومنین در خطبه ۸۷ نهج البلاغه می فرماید: «من با عدالتی که بین شما برقرار کردم، عافیت، رفاه، آسایش و آرامش برای شما به ارمغان آوردم.» بنابراین اگر رسیدیم به جایی که فقیر در محوطه، شهر و جامعه ما نبود، آن زمان ارزشمند است.

دستورالعمل چهارم علی(ع) به حاکمان؛ کرامت فقرا از هر دین و مذهبی حفظ شود

چهارم، دستورالعملی که هم به حاکمان و هم به مردم می دهد و آن این است که کرامت فقرا را از هر دین و مذهبی که هستند، حفظ کنید. هیچ انسانی نباید به جهت اینکه فقیر است، عزت او لکه دار شود و ذلت برای او باشد. همگان شنیده ایم که مرحوم شیخ طوسی در تهذیب نقل می کند؛ پیرمرد فرتوت و نابینایى، در حال گدایى، بر امیرمؤمنان علی(ع) گذشت.

امام فرمود: این مرد کیست و چرا گدایى مى کند؟ جواب گفتند: نصرانى است. امام(ع) فرمود: تا آن زمان که قدرت کار کردن داشت از او کار کشیدید و اینک که پیر شده و قدرت کار کردن ندارد، از تأمین روزى وى دریغ مى ورزید؟ از بیت المال زندگى او را تأمین کنید.

وی نسبت به حفظ کرامت فقرا تأکید کرد و گفت: ای برادران ثروتمندی که به فقرا کمک می کنید، مراقب باشید و مانند امیرالمومنین کمک کنید و کرامت فقرا را حفظ کنید. ای مسئول محترمی که از اموال عمومی به فقرا کمکی می کنید، مبادا آبروی آنها ریخته شود. این آبرو داری و حفظ کرامت دستور امیرالمومنین علی(ع) است.

استاد سطوح عالی حوزه علمیه قم ادامه داد: فقرا مایه امتحان ثروتمندان جامعه هستند، ثروت نیز در دست این ثروتمندان هم امانت، هم نعمت و هم مایه آزمایش اوست، قرآن و کلمات امیرالمومنین در نهج البلاغه به این مطلب اشاره دارد. اما مهم ترین نکته اینکه حاکمان و قدرتمندان جامعه اگر می خواهند جلوه ای کوچک و بسیار کوچک از سیره امیرالمومنین علی(ع) را به مردم جامعه نشان دهند باید زدودن فقر را سیاست اصلی حکومت خود قرار دهند.

از جامعه فقیر و محتاج انتظار دینداری کامل نداشته باشیم

آیت الله عندلیب همدانی در مورد آثار و پیامدهای تداوم و گسترش فقر و محرومیت در جامعه از منظر امام علی(ع)، گفت: فقر و محرومیت هم پیامدهای شخصی و هم پیامدهای اجتماعی دارد. وقتی من دچار فقر باشم، تحمل، صبر و شکر خود را از دست بدهم چه بسا ناسپاسی کنم، چه بسا سخن نابه جا و کار نا به جایی که نشانه ضعف در یقین و دین است از من صادر می شود. اما اثر اجتماعی فقر گسترده تر است، این نکته در سخنان پیامبر اکرم(ص) و امیرالمومنین وجود دارد و ما نباید از جامعه فقیر و محتاج انتظار دینداری کامل داشته باشیم. وقتی یک مرد خانواده برای ضروریات زندگی خود باید عزت خود را لکه دار کند، پیش هر کسی زانو بزند و التماس کند، ما چطور از این مرد و خانواده انتظار دینداری داریم.

استاد سطوح عالی حوزه علمیه قم در پایان گفت: مسئول کم شدن یقین و دین در جامعه در اثر فقر، تنها به فقیر بر نمی گردد که بگوییم صبر و شکر کند. بخش عمده گناه و مسئولیت بر عهده ثروتمندان است. چنانکه امیرالمومنین علی(ع) در حکمت ۳۲۰ نهج البلاغه فرمودند: «بخش عمده این عواقب سوئی که در فقر هست بر دوش مسئولین فاسد یک جامعه است یا حداقل مسئولین نالایق که نتوانستند ترتیبی اتخاذ کنند که لااقل خانه، پوشاک و غذای مردم محیا باشد و احتیاج اساسی آنها برآورده شود.