آیت الله عندلیب همدانی: باب گفت وگوی سالم را باز کنیم/ در مباحث علمی بنا را بر اتهام زدن می گذاریم چون طرف مقابل با ما مخالف است

محقق، مؤلف و استاد سطوح عالی حوزه علمیه قم با بیان اینکه اگر بخواهیم اجتماعی زندگی کنیم با این همه گرایش ها، عقاید و سلیقه های گوناگون ممکن نیست مگر اینکه باب گفت وگوی سالم را باز کنیم، گفت: محور گفت وگو از نظر قرآن کریم، تأکید بر مشترکات و تبیین موارد اختلافی همراه با زیبا سخن گفتن، زیبا برخورد کردن و متن سخنان زیبا تا حقایق بیان و اختلافات منجر به نزاع نشود.

گفت وگو در پنج مرحله خانواده، محیط کار و همسایگان، هم دینان، مسلمانان و گفت وگوی انسان محور امکان پذیر و تعریف شده است. قرآن کریم انسان را از آن جهت که انسان است کرامت داده لذا باید گفت وگو میان همه انسان ها، صرف نظر از مکتب، مذهب، نژاد و کشور صورت گیرد.

آیت الله عندلیب همدانی حفظ کرامت انسان ها، انصاف، نقدپذیری و ادب در بیان مقاصد را آداب گفت وگو عنوان کرد و گفت: متأسفانه باید بگویم که در گفت وگوهای علمی کم و بیش مشاهده می شود که بعضی با مراء و «جِدالَ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ»، با لجاجت، توهین، تحقیر، تفسیق، تکفیر و اتهام زنی هایی مبنی بر اینکه تو نمی فهمی، مرتجع، غرب زده و سکولار هستی، مطالبی که واقعاً آفت یک بحث علمی محض است را بیان می کنند. من به صراحت می گویم که بین فرهیختگان حوزوی و دانشگاهی گاهی این شرایط رعایت نمی شود. زود بنا را بر توهین کردن، اتهام زدن می گذاریم چون طرف مقابل با من مخالف است.

آیت الله عندلیب همدانی بیان کرد: اگر به دنبال زندگی جهنمی در این دنیا هستیم، باید گفت وگو را کنار بگذاریم. نتیجه گفت وگو این است که آتش ها خاموش می شود که در این صورت نه تنها جهنم دنیوی نداریم بلکه دارالسلام دنیوی و یک حیات طیبه دنیوی پیدا می کنیم بنابراین ضروری است که هر کسی در محدوده تخصصی خود رویکردی گفت وگو محور داشته باشد.

صراحتاً عرض می کنم که اکثر سیاسیون، احزاب، جمعیت ها و جناح ها ادب و آداب گفت وگو را رعایت نمی کنند. این بیماری آرام آرام در میان همه آنان سرایت کرده و انصاف و نقدپذیری کنار رفته و به جای آن خودبینی، خودمحوری، لجاجت و بی ادبانه سخن گفتن همراه با توهین و تحقیر برخورد کردن، نشسته است.

تأکید قرآن بر گفت وگو به عنوان یک امر لازم در جامعه بشری

آیت الله محمد عندلیب همدانی در گفت وگو با شفقنا به جایگاه گفت وگو در قرآن اشاره و اظهار کرد: در موضوع گفت وگو واژه هایی مانند دعوت، نصیحت، وصیت، موعظه و برهان در قرآن آمده است و واژه ای که بیشتر در این بحث برای ما کاربرد دارد «جِدالَ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ» است. دقت در این واژه ها نشان می دهد که قرآن کریم نسبت به گفت وگو و اینکه یک امر لازم در جامعه بشری است، تأکید دارد و هر کدام از این واژه ها یک جنبه اختصاصی را بیان می کنند. از یک جهت واژه وصیت، جامعیتی دارد که به معنای توصیه و سفارش است. انسان دائماً باید هم خودش و هم دیگران را توصیه کند. در کلمه توصیه بسیاری از کلمات دیگر مانند دعوت و نصیحت وجود دارد، اما واژه ای که در بحث ما کاربرد بیشتری دارد «جِدالَ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ» است. حال جدال را به مباحثه و گفت وگو ترجمه کنیم و در پاسخ به این پرسش که چگونه گفت وگو کنیم؟ معتقدم باید به زیباترین طریق گفت وگو کنیم؛ زیباترین طریق هم زیباترین بیان، هم زیباترین برهان و هم استفاده از زیباترین کلمات را مشمول می شود.

وی ادامه داد: از جنبه دیگر، ابتدای سوره مبارکه علق و الرحمن را مطالعه کنید، در هر دو سوره صحبت از خلقت انسان به میان می آید که نمونه آن «عَلَّمَهُ الْبَیانَ» در سوره الرحمن و «عَلَّمَ بِالْقَلَمِ» در سوره علق است و آنچه که امروز نامش را گفت وگو می گذاریم یا به برکت بیان یا به برکت قلم می باشد. قلم که می گوییم کتاب و مقاله نوشتن و نیز آنچه امروز در فضای مجازی دیده می شود داخل آن گنجانده می شود. لذا عظمت گفت وگو همین بس که دو وسیله مهم گفت وگو یکی بیان و دیگری قلم است. در این دو سوره مبارکه بعد از خلقت انسان، به این دو وسیله مهم اشاره شده است. «عَلَّمَهُ الْبَیانَ» خدایی که قدرت گویندگی را به ما عنایت کرده و «عَلَّمَ بِالْقَلَمِ» خدایی که قدرت یادگرفتن به وسیله قلم را ممکن ساخته است. فکر می کنم که اگر روی این واژه ها و جنبه ها دقت کنیم، مقداری عظمت بحث گفت وگو روشن می شود.

محور اولیه و اساسی در همه گفت وگوها مشترکات هستند

وی درباره معیارها و محورهای گفت وگو در قرآن، گفت: قرآن کریم محور اولیه و اساسی را در همه گفت وگوها شروع از مشترکات می داند، این مطلب بسیار مهمی است. حتی در قرآن کریم وقتی صحبت از گفت وگو با اهل کتاب به میان می آید «تَعالَوا إِلىٰ کَلِمَهٍ سَواءٍ بَینَنا وَبَینَکُم؛ آنچه هم ما و هم شما قبول دارید.» هیچ گفت وگویی به نتیجه نهایی نمی رسد مگر اینکه ما موارد مشترک و متفق را تأکید و بر سر موارد اختلافی بحث کنیم. اگر بحث با تکیه بر محل توافق و اشتراک باشد، حتی بحث های محل اختلاف تنش زا نخواهد شد. تنش ها از آنجا شروع می شود که ما موارد اشتراک را فراموش می کنیم و بیشتر سراغ محل اختلاف می رویم. درحالی که اگر این دستور قرآن را رعایت کنیم، می توانیم بدون تنش در موارد اختلاف نظر با یکدیگر مباحثه و «جِدالَ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ» داشته باشیم. بنابراین محور گفت وگو از نظر قرآن کریم، تأکید بر مشترکات و تبیین موارد اختلافی همراه با زیبا سخن گفتن، زیبا برخورد کردن و متن سخنان زیبا تا جِدالَ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ شود.

وی به قوانین و قلمرو گفت وگو با استناد به قرآن اشاره و خاطرنشان کرد: تردید نداریم که انسان یک موجود اجتماعی است و این را هم می دانیم که انسان ها نه از نظر خصوصیات جسمانی و نه از جهت خصوصیات نفسانی، روحانی و روانی یکسان نیستند. به هر حال انسان ها دیدگاه های مختلفی دارند، اگر اجتماعی هستیم و باید با مردم زندگی کنیم، اگر عقاید، آرای، نظریات، روحیات و سلایق گوناگون داریم که جای تردید نیست، باید باب گفت وگو را با همان محوریتی که بیان شد، باز کنیم چون اگر بخواهیم اجتماعی زندگی کنیم با این همه گرایش ها، عقاید و سلیقه های گوناگون ممکن نیست مگر اینکه باب گفت وگوی سالم را باز کنیم.

آیت الله عندلیب همدانی افزود: براساس مقدمه ای که عرض کردم، پاسخ پرسش شما درباره قلمرو و قوانین گفت وگو این است: اولاً، از کوچک ترین اجتماع شروع می کنیم و آن درون خانواده است. خانواده ای موفق است که گفت وگو مدار باشد و منظور گفت وگو با محوریت رفق و مدارا با هدف یافتن مشترکات و بحث درخصوص موارد اختلافی است.

وی بر پنج مرحله گفت وگو و لزوم گفت وگوی درون خانوادگی تأکید و بیان کرد: یک خانواده ای که زن و شوهر، پدر و فرزند، مادر و فرزند، گفت وگو محور زندگی کنند و بدانند به این خانواده نیاز دارند و هیچ یک از این اعضای خانواده دقیقاً مثل دیگری نیستند، حتی شما دو فرزند دوقلو هم اگر داشته باشید، آنان یکسان فکر نمی کنند کما اینکه جسم شان هم شباهت هایی دارد ولی در عین شباهت ها تفاوت هایی هم دارند. قبول کنیم که باید درون خانواده با مهر، وفا و صفا زندگی کنیم و قبول کنیم که سلایق گوناگونی داریم. آن زمان است که باب گفت وگو و تعامل صحیح باز می شود.

«تشیع» مدار وحدت میان هم دینان و هم کیشان

محقق، مؤلف و استاد سطوح عالی حوزه علمیه قم، ضرورت گفت وگو در ابعاد وسیع تر را مورد اشاره قرار داد و گفت: گروه هدف را کمی وسیع تر می کنیم و به محیط کار، ادارات، همسایگان و محلی که زندگی می کنیم، اشاره کنیم. باز هم گروه هدف را گسترده تر می کنیم، هم دینان و هم کیشان خود، ما شیعه امیرالمومنین علی(ع) و محب اهل بیت عصمت و طهارت(ع) هستیم، ولی در عین حال سلایق گوناگون داریم. یک مدار وحدت، تشیع ماست. بسیار انسان ناراحت می شود در اثر یک اختلاف نظر علمی بین دو شیعه امیرالمومنین خدایی ناکرده سخنانی رد و بدل می شود که قطعاً مورد رضایت امیرالمومنین علی(ع) نیست. سلیقه دیگری غیر از سلیقه توست، نظر دیگری غیر از نظر تو دارد، اما مانند تو محبت امیرالمومنین در دل دارد. لازم نیست که همه ما یکسان باشیم خداوند این را جزء نعمت ها قرار داده که گوناگون باشیم، این گوناگون بودن خود یک نعمت خدایی است بنابراین می توانیم گفت وگو در محدود تشیع داشته باشیم.

آیت الله عندلیب همدانی در مورد ضرورت گفت وگوی میان همه مسلمانان و ادیان مختلف، تصریح کرد: گروه هدف را وسیع تر کنیم، همه مسلمان هستیم و اسلام مذاهب گوناگونی دارد، گفت وگو میان همه مسلمین با محوریت اسلام و پیامبری واحد، همه ما معتقد به پیامبری ختمی مرتب محمدبن عبدالله(ص) هستیم و قرآن و کعبه را قبول داریم که اینها مدار وحدت هستند. ما نمی توانیم اینها را رها کنیم در عین حال باید قبول کنیم که آرای اختصاصی، سلیقه های شخصی و گرایش های مذهبی خود را داریم و از آنها هم حاضر نیستیم دست برداریم. با تأکید بر آنچه در مذهب تشیع داریم، و قبول اینکه نه من دست بردارم از اعتقادات خودم و نه الزام کنم که طرف مقابل از اعتقادات و باورهایش دست بردارد، گفت وگو کنیم.

وی ادامه داد: من حقایق شیعه را بیان کنم و او هم نظر خود را ترسیم کند یا قبول می کنیم یا قبول نمی کنیم که مهم نیست، مهم این است که بیان کردیم و حقیقت ها مکتوم نمانده است، امروز دورانی نیست که بخواهیم حقایق را مکتوم کنیم.

مرحله چهارم، گفت وگوی بین ادیان و مذاهب الهی و ابراهیمی از جمله یهود، نصاری و مسلمین است. همه ادیان، الهی هستند و باید با هم گفت وگوهای بین ادیان ابراهیمی داشته باشند چون مشترکاتی دارند و قرآن هم صراحتاً بیان فرموده است.

وی گفت: مرحله پنجم، گفت وگوی انسانی که عام ترین مدار گفت وگوست. هر دینی داشته باشند، حتی غیر از ادیان ابراهیمی یا اصلاً دین خاصی هم نداشته باشند ولی انسان است و قرآن کریم انسان را از آن جهت که انسان است کرامت داده؛ به تعبیر امیرالمومنین علی(ع) در نامه به مالک اشتر مردم دو دسته هستند یا برادر دینی یا شبیه تو در انسانیت. بنابراین باید گفت وگو میان همه انسان ها، صرف نظر از مکتب، مذهب، نژاد و کشور صورت گیرد. کما اینکه مانند مراحل قبلی در این مرحله نیز نقش علما، دانشمندان و روشنفکران جامعه نقش بسیار به سزایی است چون گفت وگوها باید از طریق فرهیختگان جامعه پیگیری شود.

محقق، مؤلف و استاد سطوح عالی حوزه علمیه قم، اهداف گفت وگو را بحث درباره اختلافات با توجه به مشترکات عنوان و اظهار کرد: گفت وگو باید به این منظور باشد که حقایق بیان و اختلافات منجر به نزاع نشود. ما در روایات تعبیر داریم «إنّما النّاسُ بالنّاسِ»؛ مردم اجتماعی هستند و باید درون اجتماعی زندگی کنند. تعامل و تعایش یا به قول آقایان عرب تَعایشُ سِلمی(همزیستی مسالمت آمیز) داشته باشند. در حقیقت واژه سُلم و سِلم همین مفاد را دارد که اختلافات منجر به نزاع نشود.

آیت الله عندلیب همدانی در پاسخ به این پرسش که با استناد با قرآن باید با چه کسانی گفت وگو و با چه کسانی گفت وگو نکنیم؟ گفت: انسان هستیم و اصل را بر گفت وگو می گذاریم. برخی هستند که زبان گفت وگو ندارند، زبانشان زبان شمشیر است، زبان اسلحه است، اصلاً منطق شان منطق زور و قلدری است، طبیعتاً اگر شما درون یک خانواده را نگاه کنید پدر خانواده حاضر نشود با همسر و فرزندانش گفت وگو کند و حرف خودش را به کرسی بنشاند، هر کسی کوچک ترین اختلاف نظری با او داشته باشد با خشونت برخورد کند، ضرب و جرح و دعوا و ناسزا داشته باشد. یک مدتی این همسر و فرزند تحمل و صحبت می کند وقتی می بیند که گفت وگو فایده ای ندارد و منطق او زور است، با منطق زور گفت وگو کردن معنایی ندارد. ولی مگر چند درصد از افراد اینگونه هستند. اگر هم اینطور باشند می توانند بهبود پیدا کنند و آنها هم اهل گفت وگو باشند. استثناء آنهایی هستند که منطق شان منطق زور و قلدری است و طبیعتاً هیچ گاه قرآن هم اجازه اینکه ما عزت نفس خود را بشکنیم و قلدری را قبول کنیم نمی دهد. اما در عین حال اصل بر گفت وگو و تفاهم و تَعایشُ سِلمی است.

وی درباره آداب و اخلاق مورد تأکید قرآن در زمان گفت وگو اشاره و خاطرنشان کرد: به نظرم آداب گفت وگو در چهار نکته خلاصه می شود:

یک؛ حفظ کرامت انسان و او را مثل خود انسان کریم و بزرگوار دیدن. من نمی توانم در گفت وگوی خودم به سمت و سویی بروم که او را با اینکه حاضر به گفت وگو با من شده، از مدار انسانیت خارج بدانم. ما انسان نماهایی داریم، ولی انسان نماها اهل گفت وگو نیستند و منطق شان قلدری است در حالی که ما با کسانی صحبت می کنیم که انسان هستند پس حفظ کرامت آنان واجب است.

دوم؛ ادب در بیان مقاصد است. ما گاهی یک مقصود داریم، اما این مقصود را می توانیم با یک عبارتی تنش زا بگوییم و همان مقصود را با یک عبارت خیلی نرم و در عین حال گویا برسانیم.

سوم؛ انصاف است. انصاف از ماده نصف است، وقتی من با کسی گفت وگو می کنم گویا با یک نیمه ای از جان خود گفت وگو می کنم و این یعنی انصاف و شخص منصف خودبرتر بین، خودمحور و خود حق پندار نیست. گفت وگوی با انصاف یعنی انسان با کسی صحبت کند که او را نیمه ای از خود و خود را نیمه ای از او می داند که با هم کامل می شوند.

چهارم؛ نقد پذیری است. منصفانه، مودبانه و با حفظ کرامت طرف مقابله نقادی کند، اما در عین حال نقدپذیر هم باشد و لجاجت کنار برود. یکی از مسایلی که آفت هر گفت وگوست مراء و لجاجت های بی جا و زیر بار حرف حق نرفتن است.

گاهی شخص متوجه شده که سخنی که بیان می کند حق نیست، اما غرور و لجاجتی که دارد به او اجازه نمی دهد که بپذیرد.

هر جایی که فهمیدیم اشتباه کردیم باید تصحیح و اصلاح کنیم و حتی تشکر کنیم از کسی که با من گفت وگو کرد و مرا به اشتباه خودم آگاه کرد.

وی با تأکید بر اینکه در عرصه های سیاسی و علمی آداب و اخلاق گفت وگو رعایت نمی شود، گفت: متأسفانه باید بگویم که در گفت وگوهای علمی کم و بیش مشاهده می شود که بعضی با مراء و «جِدالَ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ»، با لجاجت، توهین، تحقیر، تفسیق، تکفیر و اتهام زنی هایی مبنی بر اینکه تو نمی فهمی، مرتجع، غرب زده و سکولار هستی، مطالبی که واقعاً آفت یک بحث علمی محض است را بیان می کنند. من به صراحت می گویم که بین فرهیختگان حوزوی و دانشگاهی گاهی این شرایط رعایت نمی شود. زود بنا را بر توهین کردن، اتهام زدن می گذاریم چون طرف مقابل با من مخالف است. نمی خواهم مشخصاً وارد مثال بزنم، در روزنامه ها و فضای مجازی بسیار راحت می توان به این مساله پی برد.

محقق، مؤلف و استاد سطوح عالی حوزه علمیه قم، بیان کرد: در خانواده ها هم این آفت وجود دارد. این همه مشکلاتی که در حال حاضر در خانواده هاست و طلاق های عاطفی رخ می دهد به این دلیل است که آداب گفت وگو رعایت نمی شود و می خواهیم با لجاجت حرف خود را بر کرسی بنشانیم. در مباحث سیاسی که درصد عدم رعایت آداب گفت وگو بسیار بالاست، گویا وارد سیاست شدن یعنی اخلاق، دین و ادب را زیر پا گذاشتن در صورتی که مخالف سیاسی هم کشوری، هم دین، و هم کیش انسان هست و تنها رأی سیاسی جداگانه ای دارد.

آیت الله عندلیب همدانی به بی اخلاقی های انتخاباتی به دلیل عدم رعایت آداب اخلاقی از سوی سیاسیون اشاره و تصریح کرد: در ایام انتخابات چقدر شاهد اتهام زنی های طرفینی هستیم، نمی خواهم بگویم که این اتهام زنی ها از سوی جناح خاصی انجام می گیرد چون اصلاً خود را داخل این جناح بندی ها ندانسته، نمی دانم و نخواهم دانست و اصلاً این جناح بندی ها را به این صورت نمی پذیریم. آزاد فکر می کنم و اگر حرف حق باشد از همه قبول می کنم.

آن دانشمند معروف هانری کوربن، می گوید اگر قرآن یک آیه بیشتر نداشت، همین یک آیه برای حقانیت قرآن کافی بود. رمضان ماه نزول چنین قرآنی است، بیاییم در این ماه قرآن به این دستور بسیار زیبای قرآنی عمل کنیم، هانری کوربن می گوید: «فَبَشِّرْ عِبَادِ الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ؛ بشنوند، بپذیرند.» چه چیزی را بشنوند؟ همه آری را با دقت بشنوند و زیباترین ها را از هر کسی که باشد بپذیرند. ولو از کسی باشد که مانند من فکر نمی کند، اما یک حرف، عقیده و روش زیبایی را بیان کرده، ادب گفت وگو همین است.

وی گفت: منِ روحانی می خواهم دعوت کننده مردم به گفت وگو باشم، چگونه دعوت کنم ادْعُ إِلَىٰ سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَهِ وَالْمَوْعِظَهِ الْحَسَنَهِ و جِدالَهم بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ؛ اگر من روحانی منبر می روم، کتاب می نویسم و مباحثه و گفت وگو می کنم و بخواهم از موضع بالا همه را فرمانبردار خودم تلقی کنم که باید آنچه من می گویم عملی شود، با لحن تند با مردم برخورد کنم، این «بِالحِکمَهِ وَالمَوعِظَهِ الحَسَنَهِ»، «جِدالَهم بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ» می شود؛ من از خودمان انتقاد را شروع می کنم، برخی از روحانیون، طلاب و اساتید به درستی ادب قرآنی گفت وگو را رعایت نمی کنند. استاد دانشگاهِ دانشمند و بزرگوار به گونه ای سخن می گوید که گویا آنچه خارج از منطقه فکری اوست از ابتدا مُهر باطل بر او خورده که این هم اشتباه است. باید بشنوید و سپس تجزیه و تحلیل کنید کما اینکه نباید روحانی از ابتدا بگوید که آنچه سوغات دانشگاه، غرب و علم جدید است یکسره باطل می باشد. این حرف های شعاری است نه حرف های علمی و آفت های گفت وگو از نظر قرآن.

وی درباره نتایج گفت وگو، گفت: اگر به دنبال زندگی جهنمی در این دنیا هستیم، باید گفت وگو را کنار بگذاریم، ولی هیچ کسی نمی خواهد در این دنیا خانواده جهنمی داشته باشد. جهنمی منظورم آتش غضب، خشم و لجاجت است. اگر می خواهیم با این آتش ها در این دنیا زندگی کنیم و هم بسوزیم و هم بسوزانیم، گفت وگو را کنار بگذاریم و بنا را بر خودمحوری و خود حق بینی قرار دهیم. نتیجه و آتش اخلاقیات ناشایست هم شخص و هم خانواده و اجتماع را نابود می کند. اگر نمی خواهیم در این دنیا جهنمی درست کنیم شعله ور از آتش غضب، لجاجت، خودبینی و طغیان، گفت وگو محور باشیم.

وی افزود: نتیجه گفت وگو این است که آتش ها خاموش می شود که در این صورت نه تنها جهنم دنیوی نداریم بلکه دارالسلام دنیوی و یک حیات طیبه دنیوی پیدا می کنیم. حیات طیبه، دارالسلام اصلی آخرت است، اما می خواهیم در این دنیا هم با آرامش زندگی کنیم. کدام انسانی زندگی با آسایش، آرامش، بدون اضطراب و استرس یا لااقل کم شدن از اضطراب ها را انکار می کند!؟

محقق، مؤلف و استاد سطوح عالی حوزه علمیه قم، گفت: کدام انسانی است که نپذیرد این استرس ها، آشوب ها و اضطراب ها ضرر جسمی و روحی ندارد!؟ همه پذیرفتیم که این صفات انسان را از بین می برد. اعصاب های بیمار زندگی با لذت و حیات طیبه و دارالسلامی ندارد. نتیجه گفت وگو این است که یک بهشت کوچک به ابعاد و با خصوصیات این دنیا درست می کنیم که انشاالله مقدمه ای برای آن بهشتی شود که به تصریح قرآن گناهی در آن نیست و دارالسلام است. بنابراین نتیجه گفت وگو حیات طیبه و دارالسلام و نتیجه ترک گفت وگو شعله ور شدن آتش های غضب، جهل، لجاجت، دشمنی و درست شدن یک جهنم دنیوی است.

وی در پاسخ به این پرسش که برای رفع نواقص در عرصه گفت وگو باید اصلاح را از کدام عرصه و مقطع آغاز کنیم؟ اظهار کرد: در مرحله اول از خانواده ها شروع کنیم و تمرین گفت وگو محوری داشته باشیم، منِ پدر این قدرت را در درون خانواده خود دارم که گفت وگو محور باشم.

مرحله دوم اینکه هر کسی در محدوده تخصصی خود رویکردی گفت وگو محور داشته باشد. منِ طلبه در محدوده خودم، دانشجو و استاد محترم دانشگاه در محدوده خود این رویکرد را در پیش بگیرند.

آیت الله عندلیب همدانی گفت: رویکرد گفت وگو محوری در میان سیاسیون یکی از مراحل سخت است که واقعاً انسان گاهی بسیار ناراحت می شود از بیان ها و تعابیری که برخی از سیاسیون ما دارند به طوری که برخی می خواهند عطای سیاست را به لقای آن ببخشند. به این دلیل که همه جا سیاستی را اعمال می کنیم که نتیجه آن جهنمی است که به آن اشاره کردم. این آن سیاستی نیست که پیامبر اکرم(ص) بنیان گذاشتند، سیاست پیامبر اکرم(ص) «بُعِثتُ لِاُتَمّمَ مَکارِمَ الاخلاق» بود و پیامبر(ص) سیاستمداری بود که «وَإِنَّکَ لَعَلىٰ خُلُقٍ عَظیمٍ» داشت. به همه ما نیز تأکید شده که «لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَهٌ حَسَنَهٌ» الگویتان پیامبر(ص) باشد. صراحتاً عرض می کنم که اکثر سیاسیون، احزاب، جمعیت ها و جناح ها در این وادی اینگونه نیستند. این بیماری آرام آرام در میان همه آنان سرایت کرده و انصاف و نقدپذیری کنار رفته و به جای آن خودبینی، خودمحوری، لجاجت و بی ادبانه سخن گفتن همراه با توهین و تحقیر برخورد کردن، نشسته است.