استاد قاضی زاده: عدالت در قرآن حذف افراد به دلیل نگرش سیاسی متفاوت خلاف عدالت سیاسی است/ جامعه ای که اجرای دین را کاریکاتوری انجام می دهد، عادلانه نیست

استاد درس خارج حوزه علمیه قم، ضمن برررسی جایگاه و مفهوم عدالت در قرآن و تبیین معنا و اساس عدالت اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و اطلاعاتی، گفت: جامعه ای که حساسیت های بی جا دارد و اجرای دین را به صورت کاریکاتوری انجام می دهد یعنی برخی از بخش های دین کاملاً در جامعه مغفول می ماند و برخی دیگر بسیار مورد تأکید و توجه قرار می گیرد، این جامعه ای عادلانه و موزون نیست. از سوی دیگر هر چه عدالت بیشتر شود، تحقق آزادی در جامعه نیز بیشتر خواهد بود و هر چه آزادی های اجتماعی و سیاسی را افزایش دهیم، موانع اجرای عدالت در جامعه بیشتر برطرف خواهد شد.

حجت الاسلام و المسلمین کاظم قاضی زاده در گفت وگو با شفقنا درباره جایگاه عدالت در قرآن، اظهار کرد: بحث عدالت در ماه مبارک رمضان بحث مناسب و قابل پیگیری است چرا که ماه رمضان با شخصیت امیرمومنان علی(ع) عجین شده و در این ماه، امام علی(ع) به شهادت رسیدند و همانطوری که درباره حضرت علی(ع) نقل شده: «قُتِلَ عَلِیٌّ فِی مِحْرَابِ عِبَادَتِهِ لِشِدَّهَ عَدْلِهِ؛ امیرمومنان در محراب عبادت به این دلیل که بسیار عادل بودند و عدالت ایشان زبانزد بود، به شهادت رسیدند.»

خداوند متعال خود را به نفی ظلم و عدالت توصیف می کند

وی ادامه داد: جایگاه عدالت در قرآن بسیار والاست چرا که خداوند متعال خود را به نفی ظلم و عدالت توصیف می کند و در قرآن کریم در موقعیت های مختلفی داریم که خداوند ظالم نیست و این تعبیر آیه شریفه که می فرماید: «وَأَنَّ اللَّهَ لَیْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ» یا در آیه دیگر می فرماید: «وَ ما رَبُّکَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ» نشانگر این است که خداوند مساله عدالت را از خود آغاز کرده است. از خداوند متعال که بگذریم پیامبر عظیم الشأن اسلام نیز مأمور به عدالت است و در قرآن کریم داریم که ایشان می فرمایند: «وَأُمِرتُ لِأَعدِلَ بَینَکُمُ، من امر شدم که عدالت را میان شما جاری کنم.» اصولاً می توان گفت آنچه به عنوان هدف میانی پیامبران است، جز عدالت و قسط نیست لذا در قرآن کریم درباره اهداف انبیاء به این مساله اشاره می کند که «لِیَقومَ النّاسُ بِالقِسطِ» و همچنین در سوره الحدید می فرماید: «لَقَد أَرسَلنا رُسُلَنا بِالبَیِّناتِ وَأَنزَلنا مَعَهُمُ الکِتابَ وَالمیزانَ لِیَقومَ النّاسُ بِالقِسطِ» یعنی ارسال رسولان خداوند بزرگ و همراه بودن کتاب و میزان با آنها، برای این است که مردم به قسط قیام کنند. این بدین معنا نیست که پیامبر عظیم الشأن اسلام خود، عدالت و قسط در بین مردم پیاده کند بلکه رسالت ایشان این است که اجرای عدالت و قیام به قسط در زندگی مردم نهادینه شود و بتوانند یک جامعه ای همراه با فرهنگ مبتنی بر قسط و عدل داشته باشند.

استاد قاضی زاده با بیان اینکه در عرصه های مختلف مساله عدالت و قسط و توجه به انسان هایی که زندگی آنان با رعایت عدالت به معیار نزدیک می شود، اشاره شده است؛ گفت: قرآن کریم درباره افراد با ایمان می فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُونُوا قَوَّامِینَ بِالْقِسْطِ؛ ای کسانی که ایمان آوردید، شما قوام به قسط باشید نه فقط قائم به قسط» همین نکته در آیات دیگر نیز ذکر شده و حتی قرآن کریم درباره کفاری که در مسیر انبیاء نیستند، می فرماید: «إِنَّ الَّذِینَ یَکْفُرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ یَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ حَقٍّ وَ یَقْتُلُونَ الَّذِینَ یَأْمُرُونَ بِالْقِسْطِ مِنَ النَّاسِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِیمٍ؛ اینان کسانی هستند که انسان های عدالت خواه و انسان هایی که در این مسیر مردم را امر می کنند را می کشند؛ آنان همان کافرانی هستند که خداوند آنها را به عذاب الهی وعده داده است.» بنابراین مسأله عدل و قسط یک محور اساسی می باشد که در قرآن کریم مورد توجه قرار گرفته است.

عدالت شخصی

رئیس موسسه فهیم افزود: مناسب است به این مسأله مفهومی در قرآن و در ادبیات دینی توجه کنیم که ما گاهی عدالت را به عنوان یک وصف فردی برای افراد در نظر می گیریم و اشخاص را به دو گونه عادل و غیرعادل تقسیم می کنیم و گاهی نیز عدالت را در عرصه اجتماع مورد توجه قرار می دهیم. در مرحله اول می گوییم، فلان شخص عادل است مثل کسی که می خواهیم به او اقتدا کنیم و در مسجد امامت جماعت را برعهده بگیرد و عادل بودن وی را بررسی می کنیم، در این معنای اول شاید مسأله خیلی مورد اختلاف نباشد و نسبتاً روشن است. کسانی که در این زمینه بحث کردند، معتقدند انسان عادل کسی است که از گناه پرهیز می کند و واجبات را انجام می دهد و برخی نیز اضافه کردند که انجام واجبات و ترک معصیت الهی برای او ملکه شده است.

جامعه همراه با عدالت موزون و متناسب است

استاد درس خارج حوزه علمیه قم در ادامه به عدالت در عرصه اجتماع اشاره و خاطرنشان کرد: بحث عدالت در عرصه اجتماع یک تفاوت عمده دارد و آن اینکه شخص نیست و نمی توان گفت که این شخص واجبات را انجام می دهد یا محرمات را ترک می کند بلکه عدل، صفت یک مجموعه با هویت جمعی در نظر گرفته می شود و عدالت اجتماعی به نوعی اجرای عدالت در عرصه خارجی یک جامعه است. به همین دلیل در معنای عدالت اجتماعی، تعریف ها و تفسیرهای مختلف را گفته اند. بعضی مسأله عدالت اجتماعی را با موزون بودن تعریف کردند و گفتند اگر یک اجتماعی بخواهد باقی و برقرار بماند باید متعادل باشد. بدین معنا که هر چیز به قدر لازم و نه لزوماً به قدر برابر با دیگری وجود داشته باشد لذا یک اجتماع متعادل بارهای فراوان اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، قضایی، تربیتی و…. را دارد که باید میان افراد به نوعی تقسیم شود بنابراین وقتی می گوییم جامعه ای همراه با عدالت است یعنی جامعه ای که موزون و متناسب است.

جامعه ای که اجرای دین را کاریکاتوری انجام می دهد، عادلانه و موزون نیست

وی ادامه داد: جامعه ای که حساسیت های بی جا دارد و اجرای دین را به صورت کاریکاتوری انجام می دهد یعنی برخی از بخش های دین کاملاً در جامعه مغفول می ماند و برخی دیگر بسیار مورد تأکید و توجه قرار می گیرد، این جامعه ای عادلانه و موزون نیست به طور مثال در جامعه ای که مجرمین خُرد به شدت مورد تعقیب و مجازات قرار می گیرند، اما مجرمان کلان یا مورد تعقیب و مجازات قرار نمی گیرند یا مجازات آنها متناسب با جرم آنها نیست را نباید دارای عدالت اجتماعی دانست.

یا به تعبیری دیگر در جامعه ای که برخی از افراد به خاطر موقعیت های اجتماعی و ارتباطاتی که دارند، با جرم های یکسان مجازات های متفاوتی را می بینند، این جامعه از موزون بودن خارج شده است. یا مثلاً افرادی که مرتکب خلاف هایی می شوند و خلاف های خاصی را درباره آنها سخت می گیرند و خلاف هایی که از جهت شریعت مهمتر است را نادیده می گیرند. باید بگوییم که خداوند متعال خود عادل است و عدالت اجتماعی را در جامعه می پسندد به این معنا که باید میزان در عالم رعایت شود. اینکه در قرآن کریم آمده «وَ السَّماءَ رَفَعَها وَ وَضَعَ الْمِیزانَ؛ یعنی در ساختمان جهان تعادل رعایت شده است» این خودِ مسأله عدالت در عرصه اجتماع است و در روایت نبوی داریم که «بِالْعَدْلِ قامَتِ السَّماواتُ وَ الاْرْضُ؛ زمین و آسمان با عدالت برپاست.»

عدل اجتماعی به معنای مساوات و نفی هرگونه تبعیض است

استاد قاضی زاده به معنای دوم از عدالت در عرصه اجتماع، اشاره و خاطرنشان کرد: عدل اجتماعی به معنای مساوات و نفی هرگونه تبعیض است. وقتی گفته می شود فلان شخص عدالت را در جامعه رعایت می کند، بدین معناست که تفاوتی بین افراد نمی گذارد، عدالت به معنای مساوات است البته مساوات با شرایط مساوی؛ عدالت به معنای برابری کامل نیست، ولی اگر دو نفر به لحاظ تحصیل و تلاش یکسان هستند، بهره وری های یکسانی را هم دارند. بنابراین جامعه ای که در آن افراد به مساوات با یکدیگر دیده می شوند و همه امکانات در شرایط یکسان و غیررانتی در جامعه وجود دارد، تبعیض در عرصه اقتصاد، سیاست، فرهنگ، در دنیای معاصر و عرصه اطلاعات وجود ندارد، چنین جامعه ای عادلانه است.

وی افزود: معنای دیگر که بسیار مجهول است و گاهی اوقات اینگونه ذکر می شود «إعْطَاء کُلَّ ذِی حَقٍّ حَقَّه» یا «وَضْعُ کُلِّ شَی‌ءٍ فی مَوْضِعِه» یعنی هر چیز را در جایگاه خود بگذاریم و چنین امری را در عرصه اجتماع ببینیم. این مفهوم که عدل به معنای اعطای حقوق هر کسی به خودِ شخص است، عدالتی که افراد بشر باید در جامعه رعایت کنند، مسأله ای است که مورد توجه است و می توان عدالت را در یکی از این عرصه های مختلف دید.

عادل کسی نیست که خطا نکند

وی درباره تفاوت عدالت فردی و اجتماعی به نکته دیگری اشاره و تصریح کرد: اگر فردی عادل است، ولی خطا هم می کند، این خطا کردن و خطای در تصمیم گیری مانع عدالت او نمی شود. حتی فرض کنیم در تاریکی شب فردی با دشمن می جنگند و به اشتباه گمان می کند کسی که در مقابل به او نزدیک می شود، دشمن است لذا به او حمله می کند و با تیر او را می کشد، پس از اینکه هوا روشن شد، متوجه می شود کسی که با تیر کشته از دوستان یا از جبهه دوست بوده، این شخص به دلیل این خطا از عدالت ساقط نمی شود.

ضرورتاً افراد عادل موفق نیستند که عدالت اجتماعی را در جامعه پیاده کنند

عادل کسی نیست که خطا نکند وگرنه معصوم بود؛ اما وقتی چنین خطایی در عرصه اجتماع دیده شود، آن جامعه دیگر عدالت اجتماعی ندارد چون عدالت یعنی هر چیزی را در جایگاه خود بگذاریم یا برابری را در جامعه تجربه کنیم یا در تعریف اول گفتیم که عدالت یعنی جامعه موزون باشد لذا ما باید به این نکته توجه کنیم که ضرورتاً افراد عادل موفق نیستند که عدالت اجتماعی را در جامعه پیاده کنند چه بسا کسانی عادل هستند، اما به لحاظ نوع تصمیم گیری، تصمیم های همراه با خطای فراوان دارند.

استاد درس خارج حوزه علمیه قم گفت: اینگونه نیست که افراد عادل خطا کار، عمداً و عامدانه بخواهند تبعیض قائل شوند، اما براساس تفکرات خود برخی را بر برخی ترجیح می دهند و همین امر جامعه را از عدالت اجتماعی بیرون می کند. این نکته بسیار مهمی است و باید به آن توجه کرد که علت تأکید بر لزوم توجه به عقل جمعی در تصمیم گیری های کلان حاکمیت برای همین است که بتوانیم حتی الامکان خطا را در تصمیم های راهبردی و کلان کم کنیم. اگر قرار شد حاکمیت از عقل جمعی استفاده نکند، عملاً تعداد خطاهای وی در تصمیم گیری افزایش می یابد و زمانی که تعداد خطا زیاد شد، این خطا گاهی اوقات به شدت عدالت اجتماعی را مخدوش می کند لذا مثلاً می بینیم در جامعه هر چیزی سرجای خودش نیست، حقوق افراد به یکسان پرداخت نمی شود، جامعه از حالت موزون بودن خارج می شود، برخی از امور حقیر، بزرگ و بعضی از امور بزرگ، حقیر شمرده می شود. این مسایل گاهی به این دلیل است که حاکم نتوانسته عدالت اجتماعی را در جامعه پیاده کند گرچه خود انسان خوبی بوده است.

عدالت هیچ گاه مانع خطای حاکم نمی شود

وی بیان کرد: اینکه در دولت های مدرن برای حاکم در کنار نظارت های درونی، نظارت های بیرونی نیز در نظر می گیرند به این دلیل است که نظارت درونی که انسان را تبدیل به شخص عادل می کند، تنها می تواند مانع گناه و ترک اوامر الهی باشد، اما عدالت هیچ گاه مانع خطا برای حاکم نمی شود. وقتی به تاریخ نگاه می کنیم بعضی از حاکمانی که به ظاهر رعایت واجبات و محرمات را می کردند حتی در زندگی شان که مطالعه می کنیم انسان های زاهدی هم بودند، خطاهای بسیار مهمی را داشتند. لذا معتقدم در بین عدالت فردی و اجتماعی باید فرق بگذاریم و آیاتی که در باب عدالت در عرصه اجتماع بیان کردم، به مساله تحقق واقعی عدالت یعنی تحقق موزون بودن جامعه، رعایت برابری حقوق افراد جامعه و نظایر آن اشاره می کند.

خداوند شریعت را براساس عدالت نازل کرده است

وی درباره نسبت میان عدالت و شریعت، گفت: عدالت در استنباط فقه و شریعت جایگاه مهمی دارد. ما نمی توانیم بگوییم هر چیزی که از جانب خداوند متعال است، منطبق با عدالت است و جایگاه عدالت را اصولاً شریعت تعیین می کند، بلکه برعکس باید بگوییم خداوند خود اعلام کرده شریعت را براساس عدالت نازل کرده و پیامبران الهی این امر تشریع را هرگز غیرعادلانه قرار نداده اند و همانطور که ذکر شد در «فقه مقاصدی» بعضاً عدالت را به عنوان امر جدی در نظر می گیرند و احکام را با تفسیر عدالت و همخوانی با عدالت به عنوان احکام ثابت و قابل اجرا در دوره های مختلف می بینند.

استاد قاضی زاده ادامه داد: استاد شهید مطهری به دنبال آن بودند که عدالت را به عنوان یک اصل حاکم در فقه مورد توجه قرار دهند و شواهدی نیز برای آن ذکر می کردند. البته نکته ای وجود دارد و بد نیست به آن اشاره شود و آن اینکه ما درباره رابطه شریعت و عدالت باید بدانیم که در بعضی از موارد آنچه به عنوان دستاورد فردی در استنباط احکام است، یقیناً مخالف عدالت است، چنین موردی را نمی توان مورد تأیید قرار داد، اما در بعضی موارد احکام شرعی و استنباطات فقها این طور نیست که روشن شود مخالف عدالت است بلکه شاید به یک تفسیر عین عدالت و به یک تفسیر دیگر مخالف عدالت باشد. در این مرحله نمی توانیم بگوییم که عدالت حاکم بر حکم شرع هست. به عنوان مثال در دنیای مدرن امروز و بعضی از نحله های فمنیست تک همسری را مطابق عدالت و چندهمسری را مخالف عدالت بدانند و بگویند حقوق برابر زن و مرد و مشکل عدم رعایت تساوی میان زنان مختلف در غالب مردان و مسأله حس حسادتی که در میان بانوان هست، اینها باعث شود که بگوییم چندهمسری مخالف عدالت است. اما اگر از منظر دیگری نگاه کنیم که واقعیت جوامع دیروز و امروز ما این است که نسبت زنان به مردان معمولاً بیشتر است به این دلیل که مردان در جنگ ها، حوادث مختلف، کار و موارد متعددی از دنیا می روند و متوسط عمر مردان کمتر از متوسط عمر زنان است و گاهی اوقات تعداد زنان نیازمند ازدواج، بسیار بیشتر از مردانی است که ازدواج نکردند و می خواهند همسری را برگزینند، اگر از این منظر به موضوع نگاه کنیم یا عده ای از این زنان باید تا آخر عمر به تنهایی زندگی کنند یا اینکه به چندهمسری تن دهند. در این مرحله به سادگی نمی توان گفت که عدالت مساوی با تک همسری است شاید کسی بگوید در این موقعیت موزون بودن اجتماع و اینکه جامعه بتواند از حقوق زنان و مردان دفاع کند، اقتضا کند که چندهمسری را بپذیرد و شاید در بیان شریعت هم به این مسأله اشاره شده باشد.

وی عنوان کرد: بعضی از احکام متفاوتی که بین زنان و مردان وجود دارد، بعضی از احکام متفاوتی که بین اهل کتاب و مسلمانان وجود دارد، اینطور نیست که صراحتاً مخالف عدالت اجتماعی باشد.

به تعبیر دیگر عدالت اجتماعی باید در تفسیرهای مختلف در عرصه اجتماع دیده شود و گاهی اوقات این مخالفت احراز می شود و باید بگوییم شریعت مقهور این مسأله هست و استنباط فقیه باید در آنجا مورد بازنگری قرار گیرد، اما در مواردی که مبهم است بعضی از نصوصی در قرآن کریم وجود دارد که شاید این نصوص به ظاهر مخالف عدالت است، اما با دقت بیشتر می توان گفت که منافی با عدالت اجتماعی نیست. شاید منافی با برابری صرف و گسترده بین اقوام مختلف یا جنس زن و مرد و غیره باشد، اما مخالف عدالت با تفاسیر و تعاریفی که بیان کردیم، نیست.

اولین جلوه عدالت در عرصه اجتماع، عدالت اقتصادی است

استاد درس خارج حوزه علمیه قم به ابعاد عدالت اشاره و اظهار کرد: با مطالبی که ذکر گردید روشن شد که در عرصه اجتماع و در تحلیل عدالت اجتماعی می توانیم عدالت را در ابعاد مختلف تصریح کنیم. روشن است اولین جلوه عدالت در عرصه اجتماع، عدالت اقتصادی است و اگر عده ای در جامعه کار می کنند به برخی حقوق بیشتر و برخی حقوق کمتر می دهند حتی در یک کارگاه بدون اینکه مهارت های متفاوتی باشد، دو نفر با شرایط یکسان حقوق متفاوت دریافت کنند این خلاف عدالت اقتصادی است. اینکه افرادی می خواهند در جامعه موقعیت مناسبی داشته باشند طبعاً همه باید در کسب موقعیت های شغلی در شرایط یکسان، یکسان دیده شوند و شاید بتوان گفت برخی از مسایلی که در باب اقتصاد متفاوت در میان اقشار گوناگون جامعه دیده می شود، مخالف عدالت اقتصادی است.

عدالت سیاسی بدین معناست که افرادی بتوانند با شرایط یکسان در مناصب سیاسی حضور پیدا کنند

وی در مورد معنا و مفهوم عدالت سیاسی نیز گفت: عدالت اختصاص به بُعد اقتصادی ندارد، ما در بُعد سیاسی هم می توانیم عدالت را ببینیم. اینکه افرادی بتوانند با شرایط یکسان در مناصب سیاسی حضور پیدا کنند، افرادی بتوانند ارتقای مناسب در جایگاه های دولتی داشته باشند خصوصاً در دوران معاصر که نمی توان گفت دولت یک امر جدای برای خود است، ولی باقی افراد در صورتی که شرایط خاصی را قبول کردند کارمند دولت یا هیات علمی یا قاضی می شوند و اگر این شرایط را قبول نکردند، می توانند شغل آزاد داشته باشند. در حال حاضر بعضی از افراد برای رسیدن به یک منصب علمی حداقل حدود ۲۰ سال درس می خوانند تا دکتری بگیرند، سپس به آنان گفته می شود به دلایل تفاوت در نگرش سیاسی از حضور در کلاس دانشگاه و تدریس یا حضور در نظام آموزش و پرورش محروم است؛ این امر خلاف عدالت سیاسی در عرصه اجتماعی و خلاف عدالت فرهنگی است.

نمونه قابل تأملی از عدالت اطلاعاتی در برخی از کشورها

استاد درس خارج حوزه علمیه قم ادامه داد: نکته دیگر اینکه بُعدی از عدالت، عدالت اطلاعاتی است. به این معنا که افرادی که در شرایط یکسان قرار دارند باید اطلاعات شان در عرصه های مختلف سیاسی، اجتماعی و اقتصادی یکسان باشد. در نظر بگیرید اگر درباره توسعه شهری آن صحبت می کنند، نقشه ای را تصویب می کنند و طبق نقشه مثلا این شهر از شرق گسترش پیدا می کند، قبل از اینکه افراد متوجه شوند، یکی از اعضای حاضر در آن جلسه تصویب، با پول های خود سمت شرق را با قیمت های بسیار کمی خریداری کند، این مواردی که متاسفانه گاهی اوقات پیش می آید، نمی تواند مصداق عدالت اطلاعاتی باشد. مثلاً دولت تصمیم می گیرد در ۱۰ روز آینده قیمت خودرو را ۵۰ درصد افزایش دهد، افرادی که در این جلسه هستند این تصمیم را به چند نفر از دوستان و آشنایان می گویند و اینان خودروهای دیگران را با قیمت های محدودی خریداری می کنند و چون می دانند ۱۰ روز دیگر خودرو ۵۰ درصد گران می شود، سود سرشاری را به جیب خود و ضرر زیادی را به کسانی که ماشین داشتند وارد می کنند. این مسأله حتی در برخی از کشورهای اروپایی نیز مطرح شده و یکی از قوانینی که در برخی از این کشورها وجود دارد این است که اگر کسی در یک جلسه کارشناسی از تصمیمی که در آن جلسه گرفته می شود، منتفع یا متضرر می شود باید اعلام کند که من نسبت به این تصمیم منتفع می شوم و به همین دلیل جلسه را ترک می کنم و در رأی گیری شرکت نمی کنم تا از تصمیم جلسه اطلاع به دست نیاورم. اگر بعدها مشخص شد چنین شخصی با وجود اینکه نسبت به آن تصمیم منتفع یا متضرر می شده و سکوت کرده و از نتایج جلسه برای خود سوءاستفاده کرده، چنین افرادی مورد مجازات قرار می گیرند.

نفی آزادی مخالفان، مصداقی از نفی عدالت است

وی درباره نسبت میان عدالت و آزادی و در پاسخ به این پرسش که عدالت مقدم بر آزادی است یا بالعکس؟ گفت: روشن است که در شرایط عدم تعارض در جامعه، هم باید به دنبال عدالت و هم به دنبال آزادی بود که به احتمال بسیار در اینجا مراد آزادی های سیاسی و اجتماعی است. اما اگر در شرایط عدم امکان جمع عدالت و آزادی بود، با این حال باید بگوییم که تأثیر بسیار زیادی نفی عدالت و نفی آزادی یا تحقق عدالت و تحقق آزادی نسبت به هم دارد. زیرا جامعه ای که عدالت اجتماعی داشته باشد طبعاً همه افراد اطلاعات یکسانی دارند، همه افراد آزادند که فعالیت اقتصادی مشابهی داشته باشند یا به لحاظ فرهنگی ایده ها و افکار خود را ترویج کنند. اگر قرار شد آزادی برخی محدود شود و آزادی برخی بی حد و حصر باشد، مثلاً اگر مخالفین کمترین حرفی به مسئولان دولتی زدند به زودی مأخذه شوند، اما اگر موافقین نسبت به شخصی در مجموعه دولت یا خارج از دولت حرفی زدند، کسی کاری نداشته باشد؛ این در حقیقت نفی آزادی مخالفان است و این خود مصداقی از نفی عدالت است لذا شاید بتوان گفت شرایطی مطلوب است که ما بتوانیم آزادی را پشتوانه تحقق عدالت بدانیم چرا که اگر آزادی نباشد، افراد عرصه های غیر متوازن جامعه را به جهات مختلفی طرح نمی کنند و همین امر سبب عدم عدالت اجتماعی در جامعه می شود. از طرف دیگر اگر بخواهد عدالت اجتماعی را محقق کند طبعاً باید به فرصت های برابر و موارد شبیه این هم فکر کرد.

استاد قاضی زاده بیان کرد: در هر صورت نمی توان نسخه ی صریحی ارائه کرد که آزادی مقدم بر عدالت یا عدالت مقدم بر آزادی است. شاید بتوان گفت که ارتباط این دو مثل ارتباط نردبانی است که هر چه عدالت بیشتر شود، تحقق آزادی در جامعه نیز بیشتر خواهد بود و هر چه آزادی های اجتماعی و سیاسی را افزایش دهیم، موانع اجرای عدالت در جامعه بیشتر برطرف خواهد شد.