نگاهی به چهره های مشهوری که در دوازده دوره گذشته "رد صلاحیت" شدند

نواندیش - رضا امیری: این روزها همه نگاه‌های ناظران و مردم  به شورای نگهبان دوخته شده است که چه افرادی از کاندیداهای انتخابات ریاست جمهوری ۱۴۰۰ که از اصولگرایان رادیکال تا اصلاح طلبان میانه رو را در بر گرفته است، احراز صلاحیت می‌کند. همه امیدوارند که شورای نگهبان با تغییر رویکرد خود زمینه حضور پرشور در انتخابات را فراهم کند.

هم‌زمان آیت الله احمد جنتی، دبیر شورای نگهبان پس از اولین جلسه بررسی «احراز صلاحیت» کاندیداهای سیزدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری ایران، از شرط «تقوا» به عنوان یکی از ملاک‌های اصلی در بررسی صلاحیت ها یاد کرد.

تبیین کنندگان لزوم احراز شرط «تقوا» برای کاندیداهای ریاست جمهوری که در قانون اساسی ایران نیز آمده است، معتقدند که در صورت احراز این شرط، شروط دیگر مانند «رجال مذهبی و سیاسی»، «مدبر بودن» و «مومن و معتقد به مبانی جمهوری اسلامی ایران و مذهب رسمی کشور» جنبه فرعی خواهد داشت.

در ۱۲ دوره گذشته انتخابات ریاست جمهوری، در مجموع ۵۳۵۷ نفر به عنوان کاندیدای انتخابات ریاست جمهوری ثبت نام کرده‌اند که از میان آن‌ها ۵۲۰۸ نفر از گردونه رقابت‌های انتخاباتی کنار گذاشته شده‌اند.

البته اولین دوره انتخابات ریاست جمهوری که در سال ۱۳۵۸ برگزار شد، به دلیل نبود شورای نگهبان با دیگر ادوار انتخابات ریاست جمهوری متفاوت است.، در این گزارش نگاهی به اسامی کسانی انداخته ایم که در طول 12 دوره گذشته قادر به عبور از فیلتر شورای نگهبان نشدند:

نخستین دوره انتخابات ریاست جمهوری ایران

در اولین دوره انتخابات ریاست جمهوری که در پنجم بهمن ۱۳۵۸ برگزار شد، ۱۲۴ نفر نامزد انتخابات شدند که پس از اعلام انصراف یا استعفای ۱۰ نفر از آنان، در نهایت ۹۶ نفر به رقابت با یکدیگر پرداختند. بنابراین صلاحیت ۱۸ نفر برای ورود به رقابت‌های انتخاباتی توسط مقام‌های اجرایی وقت رد شده بود.

بر اساس اصل ۱۱۰ قانون اساسی، صلاحیت داوطلبان ریاست جمهوری از جهت دارا بودن شرایطی که در این قانون آمده است باید قبل از انتخابات به تأیید شورای نگهبان و در دوره اول به تأیید رهبری می‌رسید.

اما از آنجا که شورای نگهبان در آن تاریخ تشکیل نشده بود، امام خمینی(ره) در جایگاه رهبر در ۱۴ دی ماه ۱۳۵۸ با بیان این نکته که شناسایی بیش از ۱۲۰ نفر محتاج زمان طولانی است، تأخیر در برگزاری انتخابات ریاست جمهوری را به صلاح نداست و گفت که «امر صلاحیت و انتخاب را به ملت واگذار می‌کند.»

با این حال دو نامزد شناخته شده مجبور به انصراف از نامزدی انتخابات ریاست جمهوری شدند. جلال الدین فارسی، نامزد اصلی حزب جمهوری اسلامی به دلیل شائبه هایی مبنی بر ایرانی الاصل نبودنش و همچنین مسعود رجوی، رهبر سازمان مجاهدین به دلیل رأی ندادن به قانون اساسی پس از انقلاب ۵۷ از معدود داوطلبانی بودند که در عمل از رقابت‌های انتخاباتی کنار گذاشته شدند.

به دنبال اعلام نامزدی مسعود رجوی از سوی سازمان منافقین، امام خمینی در جایگاه رهبری اعلام کرد: «كسانی كه به قانون اساسی جمهوری اسلامی رأی مثبت نداده‌اند، صلاحیت ندارند رییس جمهور ایران شوند.»

به این ترتیب سازمان منافقین با اشاره به نظر امام خمینی، كناره‌گیری نامزد انتخاباتی خود را به اطلاع عموم رساند. البته این سازمان اعلام کرد که در انتخابات اولین دوره ریاست جمهوری شرکت نخواهد کرد.

دومین دوره انتخابات ریاست جمهوری ایران

دومین دوره انتخابات ریاست جمهوری دوم مرداد ۱۳۶۰ در حالی برگزار شد که نهاد شورای نگهبان برای اولین بار پس از تشکیل، بر انتخابات این دوره نظارت می‌کرد. این دوره از انتخابات در پی عزل ابوالحسن بنی صدر، اولین رئیس جمهور ایران و تشدید تنش‌های سیاسی برگزار شد.

در دومین دوره از انتخابات ریاست جمهوری، ۷۱ نفر نامزد انتخابات شدند که پس از رد صلاحیت ۶۷ نفر، در نهایت ۴ نفر با گرایش سیاسی تا حدودی یکسان وارد رقابت‌های انتخاباتی شدند. علی اکبر پرورش، عباس شیبانی، حبیب الله عسگراولادی و محمد علی رجایی، چهار نامزدی بودند که صلاحیتشان برای انتخابات ریاست جمهوری احراز شد.

به این ترتیب شورای نگهبان صلاحیت بیش از ۹۷ درصد داوطلبان نامزدی در انتخابات ریاست جمهوری را احراز نکرد.

سومین دوره انتخابات ریاست جمهوری ایران

در سومین دوره انتخابات ریاست جمهوری، ۴۶ نفر نامزد انتخابات شدند که شورای نگهبان صلاحیت ۴۲ نفر از این افراد را رد کرد. آیت الله علی خامنه ای، علی اکبر پرورش، حسن غفوری فرد و رضا زواره ای، چهار کاندیدای تأیید صلاحیت شده برای این دور از انتخابات بودند.

این دوره از انتخابات به دلیل ترور محمد علی رجایی، دومین رئیس جمهور ایران پس مدت کوتاهی از برگزاری دومین دوره انتخابات ریاست جمهوری در ۱۰ مهر ۱۳۶۰ برگزار شد.

چهارمین دوره انتخابات ریاست جمهوری ایران

شورای نگهبان در چهارمین دوره انتخابات ریاست جمهوری که ۲۵ مرداد ۱۳۶۴ برگزار شد، از میان ۵۰ کاندیدای انتخابات، صلاحیت ۴۷ نفر را برای شرکت در رقابت‌های انتخاباتی رد کرد.

مهدی بازرگان، دبیر کل نهضت آزادی ایران، مشهورترین چهره سیاسی بود که صلاحیتش برای این دوره از انتخابات تأیید نشد و در آن مقطع با واکنش‌های زیادی مواجه شد.

آیت الله علی خامنه ای، حبیب الله عسگراولادی و سید محمود کاشانی، سهنامزد انتخابات ریاست جمهوری ۱۳۶۴ بودند که صلاحیتشان توسط شورای نگهبان تأیید شد.

پنجمین دوره انتخابات ریاست جمهوری ایران

در پنجمین دوره انتخابات ریاست جمهوری که ۶ مرداد ۱۳۶۸ برگزار شد، ۷۹ نفر نامزد انتخابات شدند که از میان آن‌ها صلاحیت ۷۷ نفر توسط شورای نگهبان رد شد.

این دوره انتخابات در شرایطی برگزار شد که امام درگذشته بود و آیت الله علی خامنه ای به عنوان دومین رهبر جمهوری اسلامی انتخاب شده بود.

اکبر هاشمی رفسنجانی و عباس شیبانی تنها کاندیداهایی بودند که صلاحیتشان برای این دوره انتخابات ریاست جمهوری از سوی شورای نگهبان احراز شد.

ششمین دوره انتخابات ریاست جمهوری ایران

شورای نگهبان در ششمین دوره انتخابات ریاست جمهوری که ۲۱ خرداد ۱۳۷۲ برگزار شد، از میان ۱۲۸ کاندیدای انتخابات، صلاحیت ۱۲۴ نفر را رد کرد. به این ترتیب اکبر هاشمی رفسنجانی، عبدالله جاسبی، رجبعلی طاهری و احمد توکلی، چهار کاندیدایی بودند که توانستند نظر مثبت شورای نگهبان را برای ورود به رقابت‌های انتخاباتی جلب کنند.

انتخابات ششمین دوره ریاست جمهوری در حالی برگزار شد که آرایش گروه‌های سیاسی  ایران به شکل بارزی در حال تغییر بود. جناح چپ که از سال ۱۳۷۰ از فعالیت‌های بیرونی خود کاسته بود تصمیم گرفت که فاصله خود را با آقای هاشمی رفسنجانی بیشتر کند.

اما احمد توکلی که او نیز به دلیل مواضعش در جناح راست قرار می‌گرفت، در پی انتقادهایش از سیاست‌های اقتصادی و فرهنگی دولت پنجم به رقیب جدی برای آقای هاشمی رفسنجانی تبدیل شد.

در نهایت انتخابات ریاست جمهوری ۱۳۷۲ برگزار شد و احمد توکلی توانست از مجموع حدود ۱۷ میلیون رأی مأخوذه، بیش از ۴ میلیون رأی را از آن خود کند؛ این تعداد رأی در برابر بیش از ده میلیون رأی اکبر هاشمی رفسنجانی قابل توجه بود.

هفتمین دوره انتخابات ریاست جمهوری ایران

هفتمین دوره انتخابات ریاست جمهوری در حالی در ۲ خرداد ۱۳۷۶ برگزار شد که فضای سیاسی و فرهنگی ایران در پی اعمال سیاست‌های دولت هاشمی رفسنجانی، شاهد تغییرات محسوسی بود.

در این دوره از انتخابات ریاست جمهوری، ۲۳۸ نفر نامزد انتخابات شدند که پس از رد صلاحیت ۲۳۴ نفر از کاندیداها توسط شورای نگهبان، در نهایت محمد خاتمی، علی اکبر ناطق نوری، محمد محمدی ری شهری و رضا زواره‌ای توانستند وارد رقابت‌های انتخاباتی شوند.

این بار سید محمد خاتمی با چهره اصلاح گری که از خود بروز داد توانست در برابر رقیب اصلی خود از جناح راست پیروز انتخابات شود.

عزت الله سحابی، عضو شورای انقلاب و نماینده اولین دوره مجلس، حبیب الله پیمان، عضو شورای انقلاب و دبیر کل جنبش مسلمانان مبارز، ابراهیم یزدی، وزیر خارجه دولت موقت و دبیر کل نهضت آزادی ایران، علی اکبر معین فر، وزیر نفت دولت موقت و اعظم طالقانی، نماینده اولین دوره مجلس از جمله افرادی بود که صلاحیتشان برای ورود به رقابت‌های انتخاباتی توسط شورای نگهبان تأیید نشد.

هشتمین دوره انتخابات ریاست جمهوری ایران

در هشتمین دوره انتخابات ریاست جمهوری که ۱۸ خرداد ۱۳۸۰ برگزار شد، ۸۱۴ نفر نامزد انتخابات شدند که ۸۰۴ نفر از آن‌ها توسط شورای نگهبان رد صلاحیت شدند.

تأیید صلاحیت ۱۰ نفر برای شرکت در رقابت‌های هشتمین دوره انتخابات ریاست جمهوری، از نکات برجسته این دور از انتخابات نسبت به ادوار پیش از آن بود.

محمد خاتمی، مصطفی هاشمی طبا، علی شمخانی، عبدالله جاسبی، حسن غفوری فرد، علی فلاحیان، احمد توکلی، شهاب الدین صدر، محمود کاشانی و منصور رضوی، ده کاندیدای انتخابات ریاست جمهوری بودند که صلاحیتشان از سوی شورای نگهبان تأیید شد. بررسی سوابق و دیدگاه‌های سیاسی و اقتصادی این افراد نشان می‌دهد که بیشتر آن‌ها به جناح راست وابسته هستند.

ابراهیم اصغرزاده از دانشجویان پیرو خط امام که در تسخیر سفارت آمریکا در تهران نقش فعالی ایفا کرد از جمله افرادی بود که صلاحیتش برای دوره از انتخابات تأیید نشد.

نهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری ایران

نهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری در حالی برگزار شد که جناح راست نظام سیاسی ایران توانسته بود در پناه «نظارت استصوابی» شورای نگهبان، بار دیگر اکثریت را در برخی نهادهای انتخابی از جمله مجلس به دست آورد.

در این دوره از انتخابات که ۲۷ خرداد ۱۳۸۴ برگزار شد، صلاحیت ۱۰۰۲ نامزد انتخابات ریاست جمهوری از مجموع ۱۰۱۰ داوطلب از سوی شورای نگهبان رد شد.

البته ابتدا تعداد رد صلاحیت شده‌ها ۱۰۱۲ نفر بود اما در پی اعتراض‌های صورت گرفته، دو کاندیدای انتخابات با حکم رهبر ایران به عرصه رقابت‌ها وارد شدند.

مصطفی معین و محسن مهرعلیزاده دو کاندیدای منتسب به جریان اصلاح طلب بودند که پس از نظر علی خامنه ای توانستند در کنار اکبر هاشمی رفسنجانی، مهدی کروبی، محمود احمدی نژاد، محمد باقر قالیباف و علی لاریجانی وارد رقابت‌های انتخاباتی شوند. محسن رضایی، کاندیدایی که صلاحیتش برای انتخابات ریاست جمهوری تأیید شده بود پیش از برگزاری انتخابات، انصراف داد.

از نکات برجسته این دوره از انتخابات، رقابت اکبر هاشمی رفسنجانی، مهدی کروبی، مصطفی معین و محسن مهرعلیزاده با یکدیگر بود که به اعتقاد برخی ناظران سیاسی همین موضوع باعث شکست جریان اصلاح طلب در انتخابات شد.

دهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری ایران

در دهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری که در ۲۲ خرداد ۱۳۸۸ برگزار شد، ۴۷۵ نفر نامزد انتخابات ریاست جمهوری شدند که از میان آن‌ها ۴۷۱ نفر رد صلاحیت شدند.

محمود احمدی نژاد، مهدی کروبی، میرحسین موسوی و محسن رضایی توانستند با نظر مثبت شورای نگهبان وارد رقابت‌های انتخابات ریاست جمهوری ۱۳۸۸ شوند.

اعظم طالقانی از جمله کاندیداهای دهمین دوره ریاست جمهوری بود که صلاحیتش از سوی شورای نگهبان احراز نشد. او که بارها در ادوار مختلف خود را کاندیدای انتخابات ریاست جمهوری کرده بود، در اظهار نظری گفت: «مهم ترین چالش پیش رو در قانون انتخابات بحث رجل است که متأسفانه با تفسیرهای ناصواب، مانع از حضور زنان در عرصه‌های مدیریتی کلان کشور شده‌است. به همین دلیل برای شکستن چنین تابویی، در عرصه انتخابات حضور خواهم یافت.»

یازدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری در ۲۴ خرداد ۱۳۹۲ در حالی برگزار شد که نیروهای سیاسی در ایران همچنان درگیر انتخابات پرمناقشه دهمین دوره ریاست جمهوری بودند.

در یازدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری، ۶۸۶ نفر نامزد انتخابات شدند که از میان آن‌ها ۶۸۰ نفر توسط شورای نگهبان رد صلاحیت شدند. حسن روحانی، محمد باقر قالیباف، سعید جلیلی، محسن رضایی، علی اکبر ولایتی و محمد غرضی، شش کاندیدایی بود که صلاحیتشان برای انتخابات ریاست جمهوری ۱۳۹۲ توسط شورای نگهبان تأیید شد.

شاید بتوان گفت که مهم‌ترین رد صلاحیت تاریخ جمهوری اسلامی ایران در این دوره از انتخابات رخ داده است.

اکبر هاشمی رفسنجانی که ریاست مجمع تشخیص مصلحت نظام، ریاست جمهوری، ریاست مجلس ایران، جانشین فرمانده کل قوا در دوران جنگ را در کارنامه سیاسی خود ثبت کرده بود، به دلیل «کهولت سن» از سوی شورای نگهبان رد صلاحیت شد.

نکته جالب توجه در رد صلاحیت آقای هاشمی رفسنجانی، استفاده از شرط «سنی» توسط شورای نگهبان برای رد صلاحیت ها بود. این شورا پس از تشکیل و به هنگام برگزاری دومین دوره انتخابات ریاست جمهوری این شرط که در دوره اول انتخابات ریاست جمهوری لحاظ شده بود را لغو کرد.

علی فلاحیان، اسفندیار رحیم مشایی، محمد شریعتمداری، منوچهر متکی، مسعود پزشکیان و علیرضا زاکانی از جمله کاندیداهایی بودند که صلاحیتشان با وجود سابقه وزارت یا نمایندگی مجلس به تأیید شورای نگهبان نرسید.

دوازدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری ایران

در دوازدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری که ۲۹ اردی‌بهشت۱۳۹۶ برگزار شد، ۱۶۳۶ نفر نامزد انتخابات ریاست جمهوری شدند که از میان آن‌ها ۱۶۲۹۹ نفر توسط شورای نگهبان رد صلاحیت شدند.

حسن روحانی، ابراهیم رئیسی، مصطفی میر سلیم و مصطفی هاشمی طبا، چهار کاندیدایی بودند که صلاحیتشان برای این دور از انتخابات به تأیید شورای نگهبان رسید. سه کاندیدا نیز پیش بررسی احراز صلاحیت کاندیدای انتخابات ریاست جمهوری در شورای نگهبان، انصراف دادند.

محمود احمدی نژاد، رئیس جمهور سابق ایران، مشهورترین رد صلاحیت شده این دوره از انتخابات بود. نزدیکان فکری او که در آن سال‌ها به دلیل مواضعش، مغضوب طیف اصلی جریان اصولگرا شده بود نیز نتوانستند نظر مثبت شورای نگهبان را برای شرکت در رقابت‌های انتخاباتی به دست آورند.

مسعود زریبافان، رئیس بنیاد شهید در دوره احمدی نژاد، حمید بقایی، معاون اجرایی دولت دوم محمود احمدی نژاد از جمله اعضای دولت نهم و دهم بودند که صلاحیت شان برای انتخابات ریاست جمهوری احراز نشد.

علیرضا زاکانی، نزدیک به اصولگرایان رادیکال، محمد هاشمی، رئیس اسبق صدا و سیما و اعظم طالقانی، از منتقدان نظام سیاسی ایران از دیگر کاندیداهای انتخابات ریاست جمهوری بودند که شورای نگهبان صلاحیت آنان را تأیید نکرد.

سیزدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری ایران

در سیزدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری که قرار است ۲۸ خرداد ۱۴۰۰ برگزار شود، ۵۹۲ نفر نامزد انتخابات ریاست جمهوری شده‌اند اما هنوز مشخص نیست که شورای نگهبان از میان آن‌ها چه افراد و چه تعدادی را احراز صلاحیت خواهد کرد.

عملکرد شورای نگهبان در ادوار گذشته انتخابات ریاست جمهوری نشان می‌دهد که این شورا صلاحیت چهره‌های سرشناسی که برخی از آنان دارای سابقه مناصب بالای حکومتی بوده‌اند را رد کرده است، اتفاقی که اینبار نیز می‌تواند تکرار شود.

اصل یکصد و پانزدهم قانون اساسی مقرر داشته است که: رئیس‌جمهور باید از میان رجال مذهبی و سیاسی که واجد شرایط زیر باشند انتخاب گردد: ایرانی‌الاصل، تابع ایران، مدیر و مدبر، دارای حسن سابقه و امانت و تقوی، مؤمن و معتقد به مبانی جمهوری اسلامی ایران و مذهب رسمی کشور.