روایت‌هایی درباره امام رضا (ع)

یکی از منابع شناخت پیشوایان دینی کتابی‌هایی است که درباره آن‌ها نوشته شده؛ «عیون اخبار الرضا علیه السلام»، «ولایتعهدی امام رضا (ع)» و «صحیفة الامام الرضا علیه‌السلام» از جمله کتاب‌هایی است که درباره امام هشتم شیعیان نوشته شده است.

به گزارش ایسنا، کتاب‌های بسیاری درباره زندگی و شخصیت امام رضا علیه‌السلام نوشته شده که همزمان با سال‌روز شهادت امام هشتم شیعیان مروری کوتاه بر برخی از این کتاب‌ها خواهیم داشت:

«عیون أخبار الرضا علیه السلام»، قدیمی‌ترین اثر حدیثی درباره امام رضا علیه السلام نوشته شیخ صدوق محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی ( ۳۰۵- ۳۸۱ ق)، از علمای برجسته و از راویان شیعه در قرن چهارم هجری است. این کتاب به زبان عربی است و روایت‌‏هایی درباره امام رضا (ع) و مجموعه روایاتی که از آن حضرت نقل شده، در آن جمع‌‏آوری شده است.

کتاب «عیون اخبار الرضا» از معتبرترین منابع روایی شیعه است که از ارزش و اعتبار خاصی برخوردار است. شیخ صدوق با جمع‌‏آوری سخنان و بحث‏‌های امام رضا(ع) با دیگر دانشمندان آن دوران، بسیاری از مباحث مهم اسلامی را مطرح کرده است. این کتاب دارای ۶۹ باب است از جمله: چرا امام رضا، رضا نامیده شد؟، اطلاعاتی در مورد مادر امام رضا، در مورد تولد، روایاتی که از امام هفتم در مورد جانشینی امام رضا مطرح شده است، وصیتنامه امام موسی کاظم، امامت امام رضا، آینده‌نگری امام از مسموم کردنش و مدفنش، روایاتی در شان حضرت رضا و محبت آن جناب در دل محبان، و امام همه زبان‌ها را می‌داند. برای این کتاب ترجمه‌هایی در بازار وجود دارد.

آورده‌اند: شیخ صدوق، این کتاب را برای هدیه به کتاب‏خانه صاحب بن عباد دیلمی، وزیر وقت و حاکم شیعی آن دوران نگاشته است. صاحب بن عباد در مدح و ستایش امام رضا علیه السلام اشعاری را می‌سراید و آن را به شیخ صدوق هدیه می‌دهد و شیخ نیز این کتاب را در پاسخ به هدیه او، به نگارش درمی‌آورد.

«ولایتعهدی امام رضا (ع)» نوشته آیت‌الله مرتضی مطهری در انتشارات صدرا منتشر شده است. این کتاب شامل دو سخنرانی همراه با پرسش و پاسخ بوده و در بهار سال ۱۳۵۰ هجری شمسی در انجمن اسلامی پزشکان ایراد شده است.

در بخشی از کتاب می‌خوانیم: بحث امروز ما یک بحث تاریخی و از فروع مسائل مربوط به امامت و خلافت است و آن، مسئله به اصطلاح ولایتعهدی حضرت رضا علیه‌السلام است که مأمون ایشان را از مدینه به خراسانِ آن‌ وقت (مرو) آورد و به عنوان ولیّ‌ عهد خودش منصوب کرد؛ حتی همین کلمه «ولیعهد» یا «ولیّ‌عهد» هم در همان مورد استعمال شده، یعنی این تعبیر تنها مربوط به امروز نیست، مربوط به همان وقت است و من از چند سال پیش در فکر بودم که ببینم این کلمه از چه تاریخی پیدا شده؛ در صدر اسلام که نبوده، یعنی اصلاً موضوعش نبوده، لغتش هم استعمال نمی‌شده؛ این کار که خلیفه وقت در زمان حیات خودش فردی را به عنوان جانشین معرفی کند و از مردم بیعت بگیرد، اول بار در زمان معاویه و برای یزید انجام شد، ولی این اسم را نداشت که برای یزید بیعت کنید به عنوان «ولیّ‌عهد».

در دوره‌های بعد هم یادم نیست [این تعبیر را] دیده باشم با این‌که به این نکته توجه داشته‌ام. ولی در این‌جا می‌بینیم که این کلمه استعمال شده است و همواره هم تکرار می‌شود؛ و لهذا ما نیز به همین تعبیر بیان می‌کنیم چون این تعبیر مربوط به تاریخ است؛ تاریخ به همین تعبیر گفته، ما هم قهرا به همین تعبیر باید بگوییم.

نظیر شبهه‌ای که در مسئله صلح امام حسن هست در این‌جا هم هست با این‌که ظاهر امر این است که این‌ها دو عمل متناقض و متضاد است، زیرا امام حسن خلافت را رها کرد و به تعبیر تاریخ یا به تعبیر خود امام تسلیم امر کرد یعنی کار را واگذاشت و رفت، و در این‌جا قضیه برعکس است؛ قضیه واگذاری نیست، تحویل گرفتن است به حسب ظاهر. ممکن است به نظر اشکال برسد که پس ائمه چه کار بکنند؟ وقتی که کار را واگذار می‌کنند مورد ایراد قرار می‌گیرند، وقتی هم که دیگران می‌خواهند واگذار کنند و آن‌ها می‌پذیرند باز مورد ایراد قرار می‌گیرند. پس ایراد در چیست؟

«امام‌ رضا (ع)» نوشته محمدرضا ناجی در دفتر پژوهش‌های فرهنگی منتشر شده است.

در معرفی این کتاب می‌خوانیم: علی بن موسی الرضا (۱۴۸–۲۰۳ ه‍.ق)، ملقب به رضا و ابوالحسن، هشتمین امام شیعیان دوازده امامی بعد از پدرش موسی کاظم و پیش از پسرش محمد تقی است. علی بن موسی در شهر مدینه از نجمه خاتون متولد و در دیار توس از دنیا رفت. امام رضا در دوره‌ای می‌زیست که خلفای عباسی با مشکلات عمده‌ای از جمله شورش‌های شیعیان مواجه بودند. مأمون به دنبال راهی برای پیروزی بر این شورش‌ها تصمیم گرفت امام رضا را در حکومت دخیل کند، و به همین منظور پست ولیعهدی را به عهده او گذاشت. مأمون بعدها به اشتباهش پی‌برد و برای جبران آن به نوشته بیشتر مورخان تصمیم گرفت به امام رضا سم خورانده، ایشان را از سر راهش بردارد. امام رضا در یکی از روستاهای خراسان که بعدها به مناسبت خاکسپاری‌اش در آن به مشهد (محل شهادت)، تغییر نام یافت به خاک سپرده شد. مقبره ایشان سالانه مورد بازدید میلیون‌ها زائر از ایران، پاکستان، بحرین، عراق و دیگر کشورها قرار می‌گیرد. امامت هشتمین امام، قدمگاه امام در ایران، ولایت‌عهدی امام رضا (ع)، شهادت، آموزه‌های دینی، شخصیت سیاسی، شیوه زندگی، سلوک دینی، آثار مکتوب و امام در شعر و ادب، و مرقد مطهر امام در ایران مباحث مطرح‌شده در این کتاب هستند.

کتاب دیگری از محمدرضا ناجی به همراهی اسماعیل باغستانی درباره امام رضا (ع) با عنوان «زندگی‌نامه امام رضا (علیه السلام)» در دانشنامه جهان اسلام منتشر شده است.

درباره این کتاب آمده است: دوره امامت امام ‌رضا از لحاظ سیاسی و فکری از دشوارترین دوره‌های تاریخ امامان شیعه است. امام ‌رضا پس از وفات پدرش و عهده‌دار شدن امامت، در میان یارانش با برخی اشخاص مؤثر و موجه در میان شیعیان مواجه بود که امامت او را به رسمیت نمی‌شناختند و بر امامت پدرش امام‌ موسی‌بن جعفر باقی مانده بودند. امام‌ رضا در این اوضاع و احوال، جز استناد به نصوص امام ‌کاظم بر امامت خود، ناگزیر بود مقام علمی و دانش موهوبی خود را ضمن مباحثات و مناظرات اعتقادی و فقهی با افرادی که به او نگرویده بودند یا در امامت او شک داشتند، به اثبات برساند. افزون بر آن، گسترده‌ترشدن جغرافیای سیاسی و فرهنگی و فکری جهان اسلام و آمیزش فرهنگ اسلامی با دیگر فرهنگ‌های موجود در این مناطق، خصوصاً پس از تشکیل خلافت عباسی، سبب پدیدآمدن اندیشه‌ها و معضلات فکری و اعتقادی تازه‌ای، به‌ویژه در قلمرو فهم متون دینی، شده بود که پیامد آن ظهور گروه‌ها و فرقه‌های متعدد فکری و اعتقادی بود. امام‌ رضا در امتداد خط‌سیر فکری دیگر ائمه شیعه، به‌ویژه از زمان امام ‌باقر علیه‌السلام به بعد، در گفت‌وگوها و پرسش و پاسخ‌های شفاهی و مکتوب و نیز مناظرات متعدد، کوشید روش درست فهم قرآن و احادیث نبوی را نشان دهد و از این طریق، تصویری صحیح از اعتقادات اصلی اسلامی به‌ویژه در قلمرو توحید، نبوت و امامت عرضه کند. این مباحث درونمایه اصلی احادیث باقی‌مانده از آن حضرت در متون حدیثی شیعه است.

«صحیفة الامام الرضا علیه‌السلام» نیز از کتاب‌های معتبر شیعه به شمار می‏‌آید و علما و فقهای بزرگ شیعی اهتمام خاصی برای نقل و روایت آن داشته‏‌اند. علاوه بر علمای شیعه، علمای اهل تسنن هم اهمیت زیادی برای نقل این کتاب قائل شده‌‏اند، مانند: ۱- ابو محمد حسن بن ابی حنیفه جمشادی، ۲- اسماعیل بن احمد بن حسین بیهقی، ۳- قاضی ابن ابی النجم، ۴- ابن عساکر و... کتاب صحیفه احادیثی درباره توحید، علم، عبادات و احکام، تفسیر، فضایل حضرت رسول خدا و اهل ‌بیت آن حضرت، اخلاق و آداب، خوردنی‏‌ها و آشامیدنی‏‌ها، طب و نکات بهداشتی را در بر دارد. این کتاب را احمد بن عامر طائی در سال ۱۹۴ هجری در شهر مدینه از امام رضا علیه السلام روایت کرده است. وی از نسل وهب بن عامر است که در کربلا همراه امام حسین به شهادت رسید. پدر او نیز در جنگ صفین در یاری امیرالمؤمنین به فیض شهادت رسیده است. این کتاب مجموعه روایاتی است که امام رضا علیه السلام از اجداد طاهرینش از حضرت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله روایت کرده‌‏اند.

کتاب‌های یادشده تعداد اندکی از کتاب‌هایی است که درباره امام هشتم شیعیان نوشته شده است. طبق اطلاعات خانه کتاب فقط در سال گذشته تا کنون بیش از ۸۰ کتاب درباره امام رضا (ع) نوشته شده که ۴۴ کتاب چاپ اول و ۴۰ کتاب دیگر هم تجدید چاپ بوده‌اند. از این تعداد ۲۶ کتاب برای مخاطب کودک و نوجوان بوده است. همچنین طبق این آمار ۷۸ کتاب تألیفی و ۶ کتاب ترجمه بوده است.