دو سناریو برای نجات برجام

حسین موسویان دیپلمات پیشین ایران و استاد دانشگاه پرینستون آمریکا در مقاله ای به بررسی دو سناریوی پیش روی برای احیای توافق هسته ای پرداخت.

به گزارش خبرآنلاین، مشروح مقاله حسین موسویان در میدل ایست آی به شرح زیر است:

یک نماینده مجلس ایران بعد از دیدار با وزیر خارجه، اعلام کرد که ایران مذاکرات هسته ای با قدرتهای جهانی را شروع خواهد کرد. ترامپ رئیس جمهور قبلی آمریکا در می ۲۰۱۸ از برجام خارج شد و درحالی که ایران به تمام تعهدات برجامی خود پایبند بود، شدیدترین تحریم ها را علیه ایران اعمال کرد.

ایران نیز در واکنش به این رویکرد ترامپ با اتخاذ "استراتژی مقاومت"، ضمن تقویت متحدین منطقه ای خود، توان هسته ای خود را افزایش و سطح غنی سازی را از ۵% به ۶۰% افزایش داد تا سیاست فشار حداکثری خودش را به آمریکا وارد کند.

در حقیقت ترامپ موجب شد که ایران با کاهش تعهدات برجامی، به سمت نقطه غیرقابل بازگشت هسته ای پیش رود تا بعد از آن هم آمریکا منافعی در بازگشت به برجام نداشته باشد.

بایدن رئیس جمهور آمریکا اعلام کرده که به دیپلماسی پایبند است اما تاکید کرده که سایر راه ها برای جلوگیری ایران از دستیابی به بمب هسته ای را دنبال خواهد کرد. راب مالی نماینده آمریکا در مذاکرات برجام گفت: ما واقع بین هستیم. ما می دانیم که ممکن است ایران مسیر دیگری را اتخاذ کند. لذا لازم است ما با اسرائیل و سایر متحدان منطقه ای مان هماهنگ باشیم.

موانع اصلی احیاء برجام

در حالی که سقوط برجام یک فاجعه خواهد بود، اما به خاطر موانع زیر، احتمال سقوط برجام وجود دارد:

اول اینکه آمریکا به دنبال برجام به اضافه مذاکرات منطقه ای است یعنی برجام پلاس. درحقیقت آمریکا برای بازگشت به برجام یک امتیاز از ایران می خواهد تا بتواند نقش منطقه ای ایران را مهار کند. آیت الله خامنه ای رهبر عالی ایران تصرح کرد که با گره زدن برجام با موضوعات منطقه ای و موشکی مخالفت است و اجازه دخالت به خارجی ها در مسائل امنیت ملی ایران را نخواهد داد.

دوم اینکه ایران برای بازگشت به تعهدات کامل برجامی، ضمانت می خواهد که آمریکا باردیگر از برجام خارج نخواهد شد و همچنین از سایر کشورهای عضو برجام هم می خواهد که درصورت نقض برجام توسط آمریکا، آنها به تعهدات برجامی خود پایبند باشند تا ایران بتواند از منافع اقتصادی برجام بهره مند باشد. ضمن اینکه کنگره آمریکا هم می تواند بعد از احیاء برجام و رفع تحریمها، مجدد همان تحریم ها را تحت عناوین حقوق بشر و مسائل منطقه ای مجدد برگرداند. اما نه آمریکا و نه سایر قدرتهای جهانی امضاء کننده برجام (کشورهای گروه ۱+۴)، چنین ضمانتی نمی دهند.

سومین مانع مربوط به تسلیحات است. براساس برجام و قطعنامه ۲۲۳۱، تحریم های سازمان ملل علیه تجارت تسلیحات با ایران در اکتبر سال گذشته برداشته شد. اما دولت بایدن برای لغو دستور اجرایی رئیس جمهور در مورد رفع تحریمهای تسلیحاتی با مشکلات داخلی مواجه خواهد شد. لذا ممکن است بایدن نیز همان سیاست ترامپ را دنبال نموده و مانع تجارت تسلیحاتی سایر کشورها با ایران شود که این نقض برجام است.

عدم بالانس قدرت
باید به این نکته توجه داشته باشیم که ایران در صورت عدم اجرای برجام با تحریم مواجه می شود درحالیکه سایر قدرتهای جهانی عضو برجام با هیچ مجازاتی برای نقض برجام مواجه نخواهند بود.

برای خروج از بن بست دو سناریو وجود دارد:

سناریو اول، بهترین گزینه اجرای کامل متن فعلی برجام براساس قطعنامه ۲۲۳۱ است. برای ایجاد اعتماد متقابل در تحقق این سناریو، قدرتهای جهانی و ایران می توانند روی "طرح اجرای گام به گام" برجام توافق کنند. برای مثال در قدم اول توقف غنی سازی ۶۰درصدی ایران درمقابل رفع تحریم های مشخصی مثل تحریم های مالی و بانکی ایران. درقدم دوم توقف غنی سازی ۲۰% ایران درمقابل رفع تحریم های نفتی ایران و به همین ترتیب طرح گام به گام تکمیل شود.

سناریو دوم می تواند آغاز یک روند با اجرای بخشی از برجام و خاتمه آن با تحقق برجام پلاس باشد.

درحقیقت برجام از دو بخش اصلی تشکیل شده است. بخش اول مربوط به شفافیت وبازرسی و نظارت است. طبق برجام و برای اطمینان از عدم دسترسی ایران به بمب هسته ای، ایران تعهدات شفافیت حداکثری را بدون محدودیت زمانی پذیرفته است، همچون اجرای پروتکل الحاقی و ترتیبات اجرایی کد ۳.۱ موافقتنامه پادمان. اوباما رئیس جمهور پیشین آمریکا گفت، برجام بر مکانیزم راستی آزمایی بی سابقه ای استوار است و نه بر اساس اعتماد.

بخش دوم برجام مربوط به محدودیتهای برنامه هسته که همه تاریخ انقضاء دارد. مثلا برای یک دوره زمانی ۱۰-۱۵ ساله محدودیت هایی در مورد سطح غنی سازی و تعداد و نوع سانتریفیوژها وجود دارد.

درقالب سناریو دوم و برای اطمینان از عدم دسترسی ایران به بمب هسته ای، ایران بخش اول برجام مربوط به راستی آزمایی و شفافیت را اجراء و قدرتهای جهانی نیز متقابلا بخش اساسی تحریم ها مثل تحریم های بانکی و نفتی را برخواهند داشت. در این سناریو ایران تعهدی به اجرای بخش دوم یعنی محدودیت های هسته ای نخواهد داشت و نهایتا ایران می تواند به عنوان یک "کشور در آستانه هسته ای منهای بمب هسته ای" باشد که بمب هسته ای نخواهد داشت. به هرحال محدودیت های هسته ای هم تاریخ انقضاء دارد و هم فراتر از تعهدات معاهده ان پی تی است.

در این سناریو، و برای راستی آزمایی از رفع تحریمهای کلیدی، دولت آقای رئیسی می تواند لیست جامعی از پروژه های زیربنایی کشور را روی میز مذاکرات گذاشته و دولت بایدن هم براساس برجام ،مجوز اوفک وزارت خزانه داری در مورد این پروژه ها را صادر کند تا سایر کشورها بتوانند بدون وحشت از احتمال تحریمهای آمریکا، با ایران در مورد اجرای این پروژه ها همکاری کنند.

اما برای حرکت به سمت برجام پلاس، ایران و قدرتهای جهانی باید در مورد یک مکانیزم مشروع توافق کنند. مکانیزم صحیح برای گفتگوهای منطقه ای این است که گفتگوهای منطقه ای بین خود کشورهای منطقه درچهارچوب قطعنامه ۵۹۸ سازمان ملل شکل گیرد. قطعنامه ۵۹۸ که به جنگ ابران و عراق خاتمه داد، به دبیر کل ماموریت داده که با هشت کشور حاشیه خلیج فارس در مورد مکانیزم برقراری صلح و امنیت گفتگو کند. لذا هشت کشور حاشیه خلیج فارس میتوانند در قالب قطعنامه ۵۹۸ سازمان ملل، گفتگوهای منطقه ای را به میزبانی دبیر کل این سازمان آغاز کنند و درمورد بحرانهای منطقه همچون یمن، سوریه و عراق و افغانستان گفتگو کنند.

کشورهای منطقه خلیج فارس می توانند در قالب این گفتگوها و ایجاد یک سیستم امنیت و همکاری جمعی در منطقه، طرح "خلیج فارس عاری از سلاح هسته ای و سلاح های کشتار جمعی" را توافق کنند و در مورد تسلیحات متعارف هم به یک توافق جمعی منصفانه منطقه ای دست یابند که با این روش "برجام پلاس منطقه ای" را خلق خواهد شد. این مسیری برای گفتگو در مورد بحران های خاورمیانه است که بستگی به موفقیت مذاکرات برجام خواهد داشت.