بی توجهی ناتو به مهمترین درخواست اوکراین؛ چرا غرب حاضر به اعلام "منطقه پرواز ممنوع" نیست؟!

نواندیش- آریا سعادتمند: طی روزهای اخیر کمک های نظامی و لوجستیکی غرب به اوکراین افزایش یافته است، همین باعث شد تا ولودومیر زلینسکی رئیس جمهور اوکراین چندین و چند بار از ناتو بخواهد تا بر فراز این کشور منطقه پرواز ممنوع وضع کند، او حتی در آخرین سخنرانی خود با انتقاد از مقامات ناتو گفت که این بی توجهی آنها عملا چراغ سبزی به روسیه برای انجام حملات هوایی است.

حال پرسش اینجاست که اصلا منطقه پرواز ممنوع یعنی چه و چرا ناتو حاضر به چنین کاری نیست؟!

"منطقه پرواز ممنوع" ((no-fly zone قلمرو یا منطقه‌ای است که در آن هیچ هواپیمایی اجازه پرواز ندارد. این منطقه معمولا در فضای جنگی اعلام و اعمال می‌شود و به نوعی "خلع سلاح در آسمان آن منطقه " است و معمولا از هرگونه عملیات هواپیماهای جنگی در محدوده اعلام شده جلوگیری بعمل می‌آید. هواپیمایی که حریم منطقه پرواز ممنوع را نقض کند با توجه به شرایط اعلام شده مورد هدف قرار خواهد گرفت.

با توجه به اینکه مفهوم "منطقه پرواز ممنوع " خیلی جدید است و فقط در سه درگیری نظامی تا بحال به اجرا درآمده است مدت زمان و اهداف پرواز ممنوع دستخوش تغییر بوده و هیچ دستورالعمل و قاعده مشخصی برای اعمال یک چنین محدودیتی وجود ندارد.

قوانين بين‌المللي درباره منطقه پرواز ممنوع چه مي‌گويند؟

اختیارات قانونی برای ایجاد منطقه پرواز ممنوع در "فصل هفتم منشور سازمان ملل" ماده 42 آمده است. مطابق این ماده اگر دیپلماسی موفق به حل و فصل و رفع تهدیدی که متوجه صلح بین‌المللی است نشود سازمان ملل اجازه می‌دهد "عملیاتی همانند تظاهرات، تحریم اقتصادی و عملیات نظامی از هوا، دریا و یا با توسل به نیروی زمینی به اجرا درآید".

بنابراین اولین گام برای ایجاد منطقه پرواز ممنوع، کسب اختیار از پانزده عضو شورای امنیت سازمان ملل است که آن هم به دیپلماسی ماهرانه نیاز دارد زيرا هر یک از اعضای دائم شورای امنیت یعنی "آمریکا"، "روسیه"، "چین"، "انگلیس" و "فرانسه" می‌توانند با "حق وتو" جلوی این اقدام را بگیرند. بعنوان مثال در مورد لیبی کشورهای چین و روسیه با ایجاد منطقه پرواز ممنوع مخالف بودند، ولی در نهایت دیگر اعضای دائم شورای امنیت یعنی فرانسه، آمریکا و انگلیس آن‌ها را متقاعد کردند که به طرح رای مثبت دهند.

یکی از دلایل پیچیدگی به اجرا گذاشتن منطقه پرواز ممنوع، این است که کشورهایی که تسلیحات و نیروهای نظامی به این مناطق می‌فرستند نمی‌دانند چطور با ناقضین منطقه پرواز ممنوع برخورد کنند و توافقی در مورد "نحوه برخورد"Rule of engagement" " با ناقضان بدست نیامده است.

در چه کشورهايي تاکنون منطقه پرواز ممنوع وضع شده است؟

در سال 1991 کشورهای آمریکا، انگلیس، فرانسه، ترکیه و چند کشور دیگر در منطقه کردنشین شمال عراق با ایجاد منطقه پرواز ممنوع مانع از پرواز هواپیما بر فراز این منطقه شدند. هدف از این اقدام جلوگیری از بمباران و حملات شیمیایی "منطقه کردنشین عراق" از طرف رژیم صدام بود. هر چند این کشورها قطعنامه 688 شورای امنیت را مبنای عمل خود قرار داده بودند ولی"بطرس غالی" دبیر کل وقت سازمان ملل متحد "در طی مصاحبه در سال2003 اذعان داشت" اعمال منطقه پرواز ممنوع با استناد به قطعنامه 688 غیر قانونی بود". گفتنی است قطعنامه 688 سازمان ملل سرکوب مردم کرد توسط رژیم عراق را محکوم کرده بود و از این کشور خواسته بود به سازمان‌های بشر دوستانه برای کمک به آسیب‌دیدگان اجازه ورود و انجام اقدامات لازمه را بدهد. قطعنامه 688 با ده رای موافق ، سه رای مخالف (یمن ،لیبی ،کوبا) و دو رای ممتنع (چین و هند) اعضای شورای امنیت به تصویب رسید.

سال 1992 شورای امنیت سازمان ملل متحد با تصویب قطعنامه 781 عملیات نظامی هوایی در آسمان بوسنی هرزگوین را ممنوع اعلام کرد. با تصویب این قطعنامه "ناتو" ماموریت یافت تا بر نقض منطقه پرواز ممنوع نظارت کند ولی هیچ اقدامی علیه ناقضین منطقه پرواز ممنوع انجام ندهد. پس مشاهده چندین مورد از پرواز جنگنده‌ها بر فراز بوسنی، شورای امنیت سازمان ملل با تصویب قطعنامه 816 در سال 1993 ضمن اعمال منطقه پرواز ممنوع اجازه داد که اعضای سازمان ملل اقدامات متناسب را در برخورد با ناقضان منطقه پرواز ممنوع انجام دهند. "پس از این جنگنده‌های ناتو طی دو سال عملیات‌های مختلفی را در تعقیب جنگنده‌های صرب در منطقه انجام دادند که در چندین مورد به سقوط جنگنده‌های صربستان انجامید.

در واکنش به خشونت‌های "رژيم معمر قذافی"، رييس‌جمهور مخلوع ليبي، در جنگ داخلی لیبی در سال 2011 شورای امنیت سازمان ملل طرح منطقه پرواز ممنوع را به تصویب رساند. مطابق این قطعنامه اعضای سازمان ملل اجازه داشتند برای جلوگیری از حملات دولت لیبی به غیر نظامیان اقدامات لازم را انجام دهند.

علت اینکه تاریخچه "منطقه پرواز ممنوع" از قدمت چندانی برخودار نیست از آنجاست که برای اعمال و اجرای موفق منطقه پرواز ممنوع به رادارهای پیشرفته هوایی نیاز است و این تکنولوژی عمر چندانی ندارد. کارشناسان نظامی معتقدند که صرف ممنوعیت پرواز در "منطقه پرواز ممنوع" کافی نیست بلکه برای گشت زنی و نظارت بیشتر باید سیستم‌های ضد هوایی در آن منطقه را از کار انداخت و یا از آن منطقه به جای دیگری انتقال داد، لذا معمولا با این توجیه در اولین مرحله با حمله به تاسیسات نظامی آن را از کار می‌اندازند.

اعمال منطقه پرواز ممنوع یک رویداد انفعالی نیست بلکه یک دخالت نظامی محسوب می‌شود. بنابراین هر لحظه احتمال واکنش کشوری که بر فراز آن منطقه پرواز ممنوع اعمال می‌شود وجود دارد.

در واقع اصطلاح "منطقه پرواز ممنوع" حسن تعبیری است که برای اعلان جنگ و بمباران منطقه مورد نظر بکار می‌رود. و آنچه که در پشت این حسن تعبیر نهفته است حمله نظامی به آن کشور است چرا که بلافاصله پس از اعلام منطقه پرواز ممنوع مراکز تسلیحاتی و نظامی آن کشور توسط جنگنده‌های کشورهای اعمال کننده طرح بمباران می‌شود. علت اینکه این تعبیر به کار برده می‌شود آن است که نمی‌شود بطور مستقیم به افکار عمومی گفت که می‌خواهیم به فلان کشور حمله نظامی کنیم و یا جنگ جدیدی را شروع کنیم.

با این توضیحات می توان دریافت که وضع منطقه پرواز ممنوع عملا به معنای ورود رسمی ناتو به جنگ و درگیری با روسیه خواهد بود، چیزی که تمامی اعضای ناتو بارها اعلام کرده اند قصد انجام آن را ندارند.