دعایی؛ مردی با دو چهره «مروت» و «مدارا»

ولی‌الله شجاع پوریان در سر مقاله روزنامه همدلی نوشت:

سید محمود دعایی، روحانی جوانی بود که مبارزه با ظلم را انتخاب کرد و بعدتر که سیاستمدار و روزنامه‌نگار شد و تا آخر عمر سلوکی را برای کنش‌های سیاسی و رفتار شخصی برگزید که از او تصویری متفاوت و مقبول در میان مردم و گروه‌های مختلف - حتی مخالفان و منتقدانش – بر جای گذاشت.

از دوره نوجوانی وارد حوزه علمیه و پس‌ازآن مبارزات سیاسی شد تا جایی که در سال 1346 مجبور شد تحصیلات خود را در خارج از ایران و در کشور عراق ادامه دهد. دعایی عهدی طولانی با امام بست و مادامی‌که امام زنده بود از معتمدین و نزدیکان ایشان به شمار می‌رفت. او به دلیل حضور مستمر و مداوم در کشورهای مختلف بینشی وسیع و بلند و روحیه‌ای با تساهل و تسامح یافت و خاکساری، ساده‌زیستی و روحیه مردم‌داری‌اش زبانزد موافق و مخالف بود. پیام‌های تسلیت، روایت‌ها و موضع‌گیری شخصیت‌هایی با گرایش‌های سیاسی و فرهنگی متفاوت و گاه متضاد در همین روزهای پس از درگذشتش نشان می‌دهد که ایشان چه سبک زندگی شرافتمندانه و تساهل‌آمیزی داشته است.

دعایی در سیاست نیز اهل تعامل و تعادل بود؛ نزدیکی او به امام گرچه از او چهره‌ای انقلابی ساخت، اما رفتار انقلابی دعایی سنخیتی با رفتارهای انقلابی مرسوم امروزین نداشت؛ یکی از صفات بارز دعایی که مورد تأیید همگان است این بود که نزدیکی او به بزرگان نظام و انقلاب در برهه‌های مختلف نه تلاشی برای سهیم شدن در قدرت و ارتقای جایگاه سیاسی‌اش، بلکه فرصتی برای حمایت و صیانت از دیگران بود. او از اینکه با مخالفان و منتقدان نظام رفت‌وآمدی داشته باشد، هراسی نداشت و سعی در توجيه يا کتمان اين ارتباط نمی‌کرد؛ چراکه همیشه تلاشش بر کاهش اختلافات و ایجاد پیوند و همبستگی میان شخصیت‌های سیاسی بود. او به انقلاب با تعصب و تنگ‌نظری نگاه نمی‌کرد، حتی مخالفان و منتقدان نظام نیز بارها و بارها موردعنایت و میانجیگری او قرار گرفته‌اند و بی‌هیچ ملاحظه‌ای حتی بر میت مخالفان نظام نیز نماز آخر را اقامه می‌کرد؛ مخالفانی که برخی از هم‌لباس‌های او حتی در مسلمانی‌شان نیز تردید می‌کردند. دعایی به سیاست نگاهی اخلاقی داشت و هیچ‌گاه پا را از دایره اخلاق، ادب و مردم‌داری بیرون نگذاشت.

او که روزگاری در سال‌های قبل از انقلاب یکی از مهم‌ترین فعالیت‌های رسانه‌ای خود یعنی پخش برنامه‌های رادیوی علیه رژیم شاهنشاهی را بر عهده داشت، پس‌ازانقلاب، علیرغم حضور 24ساله در مجلس شورای اسلامی هم‌زمان در جایگاه یک روزنامه‌نگار، عملکردی اخلاقی و مدارامحور همچون شیوه سیاست‌ورزی‌اش داشت. مقایسه مشی روزنامه تحت نظرش اطلاعات، با رسانه‌های دیگر وابسته به نظام نشان می‌دهد که رویکرد و عملکرد دعایی در روزنامه‌نگاری نیز همچون عرصه سیاست‌ورزی بر اساس میانه‌روی و اعتدال و تساهل و مدارا بود. از سال 59 تا زمان مرگش در روزنامه اطلاعات بیش از آنکه نگاهش به روزنامه تحت‌نظرش باشد، پدرانه از اهالی رسانه حمایت و دفاع می‌کرد؛ کمتر روزنامه‌نگاری در کشور وجود دارد که در تنگناهای رسانه‌ای به او رجوع کرده و پاسخ رد گرفته باشد. مشی او در روزنامه اطلاعات نشان می‌دهد به‌رغم پایبندی به اصول و آرمان‌های انقلاب، نگاهی سلبی و تنگ‌نظرانه به رسانه نداشت و برای منتقدان و مخالفان نیز حق و فرصتی برای ابراز دیدگاه‌هایشان قائل بود.

اگرچه احکام صریحی که از شخص امام داشت و اعتمادی که از جانب ایشان به وی ابراز می‌شد، او را از حملات تندروهای انقلابی‌نما در امان نگه‌داشته بود، اما جذب و دوستی با بسیاری از این افراد و گروه‌ها، محصول خلق آرام و مدارای همیشگی خود او نیز بود. ویژگی اخلاقی شاخصی که چند باری برای او حاشیه‌ساز شد، روحیه دیده‌بوسی و دست‌بوسی ایشان بود؛ همان‌که از فرهنگ سنتی حوزه و عرف فراگرفته بود. روزگاری که به نشانه احترام به مقام یک روحانی و البته موقعیت رئیس‌جمهور به شیوه سنتی دست سید ابراهیم رئیسی را بوسید برخی را به این صرافت انداخت تا این حرکت او را تملق و چاپلوسی ارباب قدرت ارزیابی کنند، اما نگاهی به سیره او در دست‌بوسی از اهالی فرهنگ و هنر؛ از محمود فرشچیان تا شفیعی کدکنی نشان داد که این حرکت او تنها نمادی است از کرنش و تواضعی که ملکه اخلاق و ذهن او شده بود. رفتاری که البته از این دایره فراتر رفته و از دانشجو تا کارگر، معلم و پرستار و... را نیز دربرگرفته بود.

کیست که نداند علیرغم روحیه آرام و نرم او، در حیات سیاسی و روزنامه‌نگاری خود جلوتر از دیگران حرف حق را می‌زد و از دلجویی و حمایت و حتی انعکاس نظرات مخالفان شاخص نظام هیچ ابایی نداشت.

اکنون‌که به‌حکم تقدیر در جوار رحمت حق آرام‌گرفته، جای خالی او در وضعیت کنونی و آینده‌ای نزدیک بیش‌ازپیش احساس خواهد شد؛ به‌ویژه برای اهالی رسانه و البته فعالان سیاسی، اجتماعی و فرهنگی که در دو دهه اخیر همواره مورد آزار تندروهای عرصه سیاست بودند. سید محمود دعایی فارغ از عملکرد سیاسی و رسانه‌ای‌اش هر که بود و هر چه کرد، اما نمی‌توان در آن تردید داشت از معدود کسانی بود که در عرصه سیاست حضور داشت و مصداق این بیت حافظ قرار گرفت که « آسایش دو گیتی تفسیر این دو حرف است/با دوستان مروت با دشمنان مدارا.»