ترکیه، ایران و عربستان؛ سه ضلع مثلث رقابت در خاورمیانه

سونر کاگاپتای و پاراگ خانا

«رویکردهای متفاوت ترکیه و ایران در قبال سوریه در حالی که آنکارا به دنبال چیزی بیش از حملات محدود علیه حکومت بشار اسد بوده و تهران عنوان می‌کند کشورهای حمله کننده به سوریه با تبعات اقدام خود مواجه خواهند شد، پیام آور تولد یک نظم جدید در خاورمیانه است.»

"سونر کاگاپتای"، تحلیلگر موسسه سیاست خاورنزدیک در واشنگتن و "پاراگ خانا"، از اعضای بنیاد آمریکای جدید، در مطلبی در وب سایت شبکه سی.ان.ان به تحلیل اوضاع خاورمیانه از منظر خود پرداخته‌ و سعی کرده‌اند به نوعی مشکلات منطقه را که عوامل فرامنطقه‌ای (آمریکا-انگلیس-فرانسه) با دخالت‌های اسرائیل و سرویس اطلاعاتی آن (موساد) در آن نقش دارند، صرفا جنگ و کشمکش و رقابت شیعه و سنی عنوان کنند و به تفسیر آن بپردازند.

در این تحلیل آمده است: «آنگونه که جنگ جهانی اول با پایان دادن به امپراتوری عثمانی و ایجاد کشورهای موقت باعث تغییر شکل خاورمیانه شد، بهار عربی نیز باعث تنظیم مجدد نظام این منطقه از طریق روی کار آوردن یک خاورمیانه سه محوری شده است که محورهای آن عبارتند از: "محور ترکیه - کردها - اخوان المسلمین"، "محور ایران و شیعیان" و "محور عربستان و پادشاهی‌های عرب حامی وضع موجود."

در این صف بندی جدید کشورها لزوما محو نمی‌شوند، بلکه مرزها هرچه بیشتر توسط این محورها زیر پا گذاشته می‌شوند چرا که آنها در حال رقابت با دیگر حکومت‌ها در سراسر منطقه هستند تا همپیمانان مرتبط با خود را روی کار بیاورند. به عنوان مثال نیروهای نماینده سیاست خارجی رو به توسعه ایران، صف آرایی ترکیه در حمایت از اخوان‌المسلمین و تمایل عربستان به منظور حفظ حکومت‌های باقیمانده در منطقه باعث خواهد شد که آنها با یکدیگر درگیر شوند و بدین ترتیب اقدام به قطع کردن مرزهای موجود کرده و تنش‌ها را بر انگیزند و به نام دستیابی به انگیزه‌های واقع‌گرایانه خود، اختلافات فرقه‌ای را گسترش می‌دهند.

این رقابت موضوعی تازه نیست، بلکه تازگی در شیوه‌ای است که این رقابت انجام می‌شود. در دوران پیش از بهار عربی کشورهای مسلمان قدرتمند منطقه یعنی مصر، ترکیه، ایران و عربستان اینگونه با یکدیگر چالش داشتند که حامی الگوهای متفاوت سیاسی و همچنین ارزش‌های متضاد بودند.

با وجود این در آن زمان این رقابت معمولا به خشونت شدید کشیده نمی‌شد مگر به استثنای لبنان که یک کشور ضعیف و دستخوش رقابت‌های فرقه‌ای و منطقه‌ای بوده و همچنین به استثنای عراق که در آن ایرانی‌ها و عربستانی‌ها از خلاء موجود پس از سال 2003 در این کشور بهره بردند تا از شبه نظامیان شیعه و سنی حمایت کنند.

با وجود این، آشوب‌های بهار عربی با گسترش ابعاد این رقابت‌های منطقه‌ای باعث تغییر بازی شده است. در درجه اول قیام‌های رخ داده باعث تضعیف بعضی دولت‌های منطقه شده و فرصت‌های جدیدی را به منظور رقابت رقبا ایجاد کرده که به عنوان مثال جنگ داخلی سوریه یکی از این موارد است.

در درجه دوم فلج شدن مصر باعث خارج شدن این کشور از بازی چهار طرفه منطقه‌ای شده است. فضای قطبی شده خشن سیاسی در مصر باعث تغییر شکل این کشور از وزنه سنگین جهان عرب به صحنه رقابت منطقه‌ای برای سه قدرت مسلمان باقی مانده یعنی ترکیه، ایران و عربستان شده است.

همچنین ترکیه نیز دچار تغییر شده است. آنکارا تحت دولت حزب عدالت و توسعه جهان‌بینی "کمالیستی" سابق خود را کنار گذاشته است. حزب عدالت و توسعه زمانی به عنوان یک حزب افراط گر طرد می‌شد اما دستخوش اصلاحات شده و اکنون خود را الگویی برای احزاب اخوان‌المسلمین می‌داند و با احزاب اخوان‌المسلمین منطقه به این هدف تعامل دارد.

ترکیه در زمان آتاتورک به خاورمیانه از دید غربی‌ها نگاه می‌کرد، اما ترکیه جدید موضع جدیدی در قبال منطقه دارد و به این منطقه از نقطه نظر حمایت حزب عدالت و توسعه از اخوان‌المسلمین نگاه می‌کند.

نخبگان حزب عدالت و توسعه معتقد هستند اگر میانه روی داشته و از طریق انتخابات دمکراتیک در آنکارا به قدرت بیایند گروه‌های اخوان‌المسلمین سوریه و مصر نیز باید بتوانند همین کار را در قاهره و دمشق انجام دهند.

رویای ترکیه فعلی یک منطقه خاورمیانه‌ تحت حکومت احزاب اخوان‌المسلمین است که برای رهنمود، چشم به ترکیه داشته باشند.

این باعث توضیح این مساله می‌شود که چرا آنکارا از پاسخ واشنگتن به سقوط دولت محمد مرسی در مصر شگفت زده شده و در یک انتقاد علنی بی‌سابقه، آمریکا و غرب را متهم به خونریزی‌ها در مصر دانسته است.

در عین حال واشنگتن سقوط اخوان‌المسلمین در مصر را پذیرفته است و همچنین نیروهای حامی وضعیت موجود در منطقه شامل اردن، عربستان، کویت و امارات از مداخله نظامیان علیه اخوان‌المسلمین حمایت کرده‌اند. این سلطنت‌ها از آشوب‌های بهار عربی منزجر هستند. عربستانی‌ها از ایده یک دموکراسی اسلامی به رهبری اخوان‌المسلمین بیزار هستند زیرا آنها این حقیقت را عامل آشوب و بی‌ثبات کننده می‌دانند.»

در ادامه این تحلیل بدون اینکه اشاره‌ای به تحریکات و شیطنت‌های آمریکایی-اسرائیلی شود و اینکه بسیج این همه نیروی خشن و بی‌رحم در منطقه توسط چه کسانی و با چه هدفی بوده است، به رویکرد ایران از دید نویسندگان تحلیل اشاره شده است: « در این میان ایران نیز از فرصت بهار عربی استفاده کرده و یک نیروی محرکه شیعی را بسیج می‌کند. تهران قیام دموکراسی‌خواهانه علیه حکومت بشار اسد در سوریه را به عنوان قیام سنی‌ها علیه اقلیت علوی‌ها که وابسته به شیعه است دانسته و از این مساله استفاده کرده تا بر سندروم آزار شیعیان در منطقه تاکید کند و آنها را از عراق تا لبنان بسیج کند تا به سوریه رفته و به حمایت از حکومت بشار اسد بپردازند.

ایران همچنین حامی اقلیت شیعه یمن نیز هست، چرا که آنها با دولت تحت حمایت عربستان در این کشور مخالفت می‌کنند. همزمان عربستانی‌ها نیز قیام دموکراسی‌خواهان اقلیت شیعه بحرین را سرکوب کرده است.

این اقدامات باعث کمک به دامن گرفتن اختلافات فرقه‌ای در منطقه شده که این موضوع به ویژه در منطقه موسوم به "هلال حاصلخیز" نمود دارد. این هلال میزبان سه کشور نسبتا ضعیف است یعنی لبنان، سوریه و عراق و هر کدام از آن‌ها صحنه رقابت‌های منطقه‌ای هستند و مرزهای آنها شاهد افزایش خونریزی‌ها بوده است.

شیعیان هلال حاصلخیز شمالی در حال پیوستن به یکدیگر و ایران هستند به شیوه‌ای که در تاریخ معاصر سابقه نداشته است. ترکیه که سیاست تغییر حکومت آن در قبال سوریه توسط ایران تضعیف شده نیز وارد رقابت در هلال حاصلخیز شده و حمایت خود را از احزاب اخوان‌المسلمین عراق و سوریه انجام داده است. این اقدام باعث دشمن شدن آنکارا با دمشق شده است و همچنین روابط میان آنکارا و بغداد را که در آن دولت توسط شیعیان اداره می‌شود و از نظر ترکیه آلت دست ایران است، تیره ساخته است.

کردهای عراق که نگران از دولت مرکزی عراق هستند از این وضعیت استفاده کرده و به آنکارا نزدیکتر شده‌اند و اقدام به تقویت مسیر انرژی نوپایی کرده‌اند که اخیرا میان دو طرف توسعه پیدا کرده است. کردهای سوریه نیز به دنبال جلب حمایت ترکیه هستند. مذاکرات صلح اخیر ترکیه با حزب کارگران کردستان موسوم به پ.ک.ک که دارای نفوذ هم در میان کردهای ترکیه و هم کردهای سوریه است، به این نزدیکی کمک کرده است.

همزمان سیاست‌ حمایت از اخوان‌المسلمین ترکیه نقش بر آب شده است. اخوان‌المسلمین در مصر از قدرت کنار رفته و همچنین این حزب نتوانسته در سوریه کاندیدای خود را برای رهبری مخالفان سوری معرفی کند و در عین حال در لیبی نیز به حاشیه رفته است.

همچنین قطر نیز که تا به حال با آنکارا همپیمان بوده تا به حمایت از احزاب به سبک اخوان‌المسلمین بپردازد ظاهرا موضع خود را پس از تغییر غیرمنتظره رهبران دوحه تغییر داده است. خاورمیانه سه محوری فعلی شامل ائتلاف‌های تاکتیکی نیز می‌شود.

به عنوان مثال در سوریه اگرچه ترکیه و عربستان حامی اردوهای متفاوت مخالفان هستند اما با وجود این علیه ایران متحدند. همزمان آنکارا و ریاض در مصر همدیگر را به چالش می‌کشند چرا که در این کشور ترکیه در کنار اخوان‌المسلمین متعلق به محمد مرسی است و عربستان در کنار دولت ژنرال عبدالفتاح السیسی.

این اتفاق موجب شده خاورمیانه سه محوری که در آن ترکیه، ایران و عربستان در ائتلاف‌های در حال تغییر با یکدیگر روبرو هستند، همچنین در حال رقابت برای ایجاد یک نظم منطقه‌ای جدید باشند.

در مسیر پیش رو مشخص نیست که آیا ریاض همچنین از اهرم مالی و سیاسی خود در حکومت‌های سنی به ویژه سلطنت‌ها به منظور حفظ وضع موجود استفاده می‌کند یا خیر.

برای ایران، سوریه محور تلاش به منظور گسترش دسترسی فراتر از دولت شیعه عراق است و این کشور تعیین خواهد کرد که آیا ایران می‌تواند تبدیل به یک قدرت راهبردی گسترده‌تر شده یا به جای آن یک عامل نسبتا مهار شده باقی خواهد ماند. همچنین ترکیه غیرعرب نیز با حمایت صرف از اخوان‌المسلمین در هر جایی از منطقه شاهد تضعیف نفوذش خواهد بود چرا که انقلاب‌های ملی هر چه بیشتر گسترده خواهند شد. با وجود این نفوذ آنکارا در میان کردها نیز احتمالا بیشتر تحکیم خواهد شد.

در این میان باید گفت که آمریکا با عدم حمایت از لیبرال دموکراسی که دستور کار هیچ یک از این سه قدرت منطقه‌ای نیست فرصت بهار عربی را تلف کرده است. شهروندان سراسر منطقه بار دیگر به مسیر سر دادن شعارهای ضد آمریکایی برای بیان خشم و رنج‌های خود بازگشته‌اند.

در مسیر پیش رو واشنگتن باید خاورمیانه را هدایت کند در غیر این صورت نقشه سیاسی و ایدئولوژیک منطقه توسط کشورهای با نفوذتر منطقه ترسیم خواهد شد.»

منبع: ایسنا

گزارش خطا