اطلاعات کاذب غیرعمدی، عمدی و آسیب‌رسان

اطلاعات می‌توانند معتبر، نامعتبر یا ناپایدار باشند. اطلاعات معتبر به این معنی است که از نظر واقعی درست است، بر اساس داده‌هایی است که می‌توان تأیید کرد و بهیچ وجه گمراه‌کننده نیست.

دکتر مرضیه حاجی‌پور ساردویی دکترای مدیریت رسانه در روزنامه رسالت نوشت:

اخبار جعلی فضای اطلاعاتی را در سراسر جهان آلوده می‌کند و روند دستکاری واقعیت‌ها باعث اختلال در ارتباطات عمومی می‌شود. البته اطلاعات کاذب و جعلی پدیده جدیدی نیست، اما گسترش شبکه‌های اجتماعی اهمیت توجه به این موضوع را فوریت بیشتری بخشیده است.

در حوزه سیاسی، اطلاعات و اخبار جعلی و انواع و اقسام آن قدرت تأثیرگذاری بسیاری بر فرآیندهای سیاسی دارند و به ویژه اغلب در کشورهایی با سطح سواد رسانه‌ای پایین برای تخریب از هر نوع استفاده می‌شود. در نتیجه، می‌توان گفت اخبار جعلی قدرت ترویج روایت‌های منفی را دارند.

اگر حقیقت اساس روزنامه‌نگاری باشد، خبر بخش اصلی آن را تشکیل می‌دهد ـ بدون آن، روزنامه‌نگار، رسانه یا روزنامه‌نگاری به عنوان یک حرفه وجود ندارد. از منظر تاریخی، در ابتدا، خبرنویسی از قاعده‌ای پیروی می‌کرد که در روم باستان برقرار بود و خبرنویسی در پاسخ به پنج سؤال مهم «چه کسی، چه چیزی، کجا، چه زمانی، چرا» شکل می‌گرفت. این قاعده در طول زمان گسترش یافت تا شامل «چگونگی»، «ارجاع منابع» و همچنین «آینده‌گی» باشد. آینده‌گی به این سؤال می‌پردازد که بعداً چه اتفاقی می‌افتد. اگر به همه این سؤالات پاسخ داده شود، نتیجه بیان «حقایق سخت، غیرقابل انکار، بدون دروغ، دقیق، متعادل و عینی» است. اما سؤال این است «آیا از اخبار جعلی هم می‌توان پاسخ گرفت؟» بله می‌توان، اما تنها تفاوت این است که پاسخ دروغ است و نمی‌توان آن را جزو اخبار طبقه‌بندی کرد. خبر باید درست باشد ـ اگر جعلی باشد، نمی‌توان آن را خبر تلقی کرد. از این نظر، اخبار جعلی یک امر عجیب و غریب است که سالانه میلیاردها دلار برای اقتصاد جهانی هزینه دارد، به اعتماد عمومی به نهادها آسیب می‌رساند و حتی در طول انتخابات‌ها، ممکن است تهدیدی برای دموکراسی و حقوق شهروندی باشد. امروزه اخبار جعلی یا به عبارتی «فیک نیوز»ها به یک نگرانی جدی برای مصرف‌کنندگان رسانه‌ای و سازمان‌ها تبدیل شده‌اند.

در کارزارهای اخبار جعلی ممکن است از هوش مصنوعی (AI) برای انتشار اطلاعات نادرست و گمراه‌کننده مانند دیپ‌فیک‌ها استفاده کنند. دیپ‌فیک‌ها به تصاویر، صدا و ویدئوهایی اشاره دارد که به طور مصنوعی تولید شده و بجای تصویر، صدا یا ویدیوی اصلی استفاده می‌شوند.

بنابراین، اطلاعات می‌توانند معتبر، نامعتبر یا ناپایدار باشند. اطلاعات معتبر به این معنی است که از نظر واقعی درست است، بر اساس داده‌هایی است که می‌توان تأیید کرد و بهیچ وجه گمراه‌کننده نیست. اطلاعات نادرست یا نامعتبر، یا ناقص هستند یا به گونه‌ای دستکاری شده‌اند که روایتی نادرست را به تصویر می‌کشند. اطلاعات نادرست، صحیح نبوده و داده‌هایی وجود دارد که آن را رد می‌کند. در عوض، اطلاعات ناپایدار را نمی‌توان بر اساس داده‌های موجود تائید یا رد کرد.

این روزها بیشتر گفتمان‌ها درباره «اخبار جعلی» سه مفهوم را در هم می‌آمیزد: اطلاعات کاذب غیرعمدی (Misinformation)، اطلاعات کاذب عمدی (Disinformation) و اطلاعات آسیب‌رسان (Malinformation).

اما تعریف سه نوع MDM که می‌توانند آسیب جزئی یا عمده در جامعه ایجاد کنند، چیست؟

اطلاعات کاذب غیرعمدی به اطلاعات نادرستی گفته می‌شود که هدف آنها آسیب رساندن نیست (مثلاً شخصی که مطلبی یا ویدیویی حاوی اطلاعات قدیمی را پست می‌کند، اما متوجه نمی‌شود).

اطلاعات کاذب عمدی به اطلاعات نادرستی اطلاق می‌شود که هدف آن دستکاری یا آسیب رساندن به یک شخص، گروه اجتماعی، سازمان یا کشور یا هدایت آنها در جهت اشتباه است (مثلاً یک رقیب عمداً آمارهای نادرست درباره یک سازمان به قصد بی‌اعتبار کردن آن سازمان ارسال کند).

اما دسته دیگر، اطلاعات آسیب‌رسان هستند که به اطلاعاتی اشاره دارد که از حقیقت ناشی می‌شود، اما اغلب به گونه‌ای اغراق شده است که مخاطب را گمراه می‌کند و باعث آسیب احتمالی می‌شود (مثلاً شخصی که از تصویر یک کودک پناهنده مرده (بدون زمینه) استفاده می‌کند تا بخواهد نفرت از یک گروه قومی خاص را برانگیزد).

نحوه شناسایی اطلاعات کاذب

اطلاعات را به صورت انتقادی ارزیابی کنید و برای بررسی منابع و پیام‌ها، نشانی وب‌سایت، عکس، تاریخ‌ها و سایر پیام‌ها وقت بگذارید. هنگام مشاهده محتوا، به هر شکلی، سؤالات زیر را از خود بپرسید:

آیا این پیام در پی ایجاد یک واکنش احساسی است؟

آیا یک بیانیه جسورانه در مورد یک موضوع بحث‌برانگیز و چالشی است؟

آیا یک مطالبه خارق‌العاده است؟

آیا دارای اطلاعات موضوعی است که در چارچوب واقعیت قرار می‌گیرد؟

آیا دارای بخشی از اطلاعات معتبر است که اغراق یا تحریف شده‌اند؟

آیا به صورت ویروسی روی پلتفرم‌های بررسی نشده یا ضعیف منتشر شده است؟

این چند سوال می‌تواند به شما در شناسایی انواع اطلاعات کاذب کمک کند. اما باید بتوانید میان بازیگران بدی که روایت را هدایت می‌کنند و افرادی که ناآگاهانه اطلاعات نادرست را منتشر می‌کنند، تمایز قائل شوید، زیرا افرادی که آگاهانه اطلاعات کاذب را منتشر می‌کنند، با هدف کسب درآمد، نفوذ سیاسی یا به دلایل ایدئولوژیک به این کار اقدام می‌کنند.