اجازه دهيد ساعت هسته اي ايران تيك تاك كند

 آيا ايران و ايالات متحده در دستيابي به توافقي بر سر برنامه‏هاي هسته‎اي تهران موفق مي‎شوند و باراک اوباما، رئيس جمهور آمريکا و حسن روحاني، رئيس جمهور ايران قادر خواهند بود بر تندروهايي که در بهترين حالت نگران توافق نهايي هستند و در بدترين حالت مخالف آن، غلبه کنند؟

    جان کري، وزير خارجه آمريکا اغلب نسبت به شرايطي که وجود دارد خوش بين‎تر است و اين در کنفرانس‎هاي خبري او نمود پيدا مي‎کند. علاوه بر موانع داخلي که هر طرف با آن مواجه است، مانع بنيادين در دستيابي به توافق، همخواني نداشتن هدف اصلي طرفين است. براي ايالات متحده و احتمالاديگر اعضاي گروه 1+5 شامل بريتانيا، فرانسه، چين، روسيه و آلمان، هدف اصلي جلوگيري از دستيابي ايران به سلاح هسته اي است. به اين معني که آنها نمي خواهند ايران در هيچ مقطع زماني در آينده به اين نقطه برسد. به بيان ديگر ايالات متحده مي‎خواهد از طريق قانع کردن ايران براي برچيدن ظرفيت توليد اورانيوم غني شده با خلوص بالايا اطمينان يافتن از اينکه آمريکا زمان کافي براي منهدم کردن ذخاير هسته اي ايران را در اختيار خواهد داشت، دستيابي به سلاح هسته اي را براي ايران به لحاظ عملي غيرممکن کند.

    با اين حال براي ايران، برنامه هسته‏اي‎اش يک سياست تضميني عليه تلاش آمريکا يا اسرائيل براي تغيير رژيم است. ايران هم اکنون يک برنامه هسته‎اي تسليحاتي فعال ندارد، اما مي خواهد اطمينان يابد در صورتي که بخواهد، مي‎تواند راهي به سوي آن داشته باشد. راهي که آمريکا يا اسرائيل نتوانند با اقدام نظامي مانع گام گذاشتن ايران در آن شوند. درک انگيزه هاي ايران بايد براي آمريکا و اسرائيل آسان باشد؛ زيرا هر دو اين کشورها مجهز به زرادخانه‎هاي هسته اي هستند و برنامه اي نيز براي دست کشيدن از آن ندارند. افزون بر اين دولت آمريکا بارها تهديد به اقدام نظامي عليه ايران کرده و سياستمداران برجسته آمريکايي نيز به طور روشن از تغيير رژيم سخن مي‎گويند. از سوي ديگر آمريکا يا اسرائيل طيفي از اقدامات خرابکارانه(شامل سوءقصد به جان دانشمندان هسته‎اي) را در سال هاي اخير عليه ايران انجام داده اند. البته شايد برخي دچار پارانويا شده باشند، اما همان طور که يک ضرب المثل معروف مي گويد، گاهي پارانويا ناشي از دشمنان واقعي است. روشن است که نزديک کردن اين مواضع مغاير به يکديگر آسان نيست. براي هماهنگ کردن مواضع هر طرف بايد به کمتر از هدف نهايي خود رضايت دهد. آمريکا و بقيه اعضاي گروه 1+5 بايد با احتمال – هر چند دور- هسته‎اي شدن ايران در آينده کنار بيايند. 

    ايالات متحده و ديگر اعضاي گروه 1+5 تلاش مي کنند تا ايران را براي کاهش ذخاير مواد هسته‎اي و تعداد سانتريفيوژها راضي کنند تا از اين طريق زمان مورد نياز براي ورود ايران به باشگاه هسته‎اي افزايش يابد. به اين ترتيب آمريکا زمان بيشتري در اختيار خواهد داشت تا براي واکنش نشان دادن به ايران -در آستانه هسته‎اي شدن- آماده شود. هرچه ظرفيت ايران کمتر باشد، زمان گريز نيز طولاني تر خواهد شد. اما همان گونه که جفري لويس، پائول پيلار، گرگ تيلمان و رابرت رايت در اين زمينه تاكيد کرده‎‏اند، وسواس درمورد ظرفيت گريزي براي ايران به طور بنيادين در جاي اشتباهي قرار دارد، به خصوص اگر ايالات متحده به سوي توافقي معقول با ايران حرکت کند.

    براي شروع بايد گفت که بسياري از برآوردها درمورد پتانسيل دوره گريز ايران برمبناي برخورد نکردن با هيچ گونه دشواري فني در راه توليد سلاح هسته‎اي تعريف شده و اين در شرايطي است که تجربه نشان مي‎دهد مواجه نشدن با چنين مشکلاتي غير ممکن است. علاوه بر اين حتي اگر دوره گريز بسيار کوتاه باشد نيز از هم اکنون طرح‎هايي براي حمله پيشگيرانه طراحي شده است. در اين سناريو، آمريکا به طور يکجانبه عمل خواهد کرد و زمان زيادي را صرف جلب حمايت داخلي يا بين المللي نخواهد کرد. افزون بر اين، توانايي شناسايي تلاش براي انحراف در برنامه هاي هسته اي صلح آميز تا حدود زيادي به سطح نظارت‎ها و ابزار بازرسان آژانس بين المللي انرژي اتمي بستگي دارد. توافقي که شامل اجراي پروتکل الحاقي پيمان منع اشاعه هسته اي در ايران باشد، ميزان نظارت ها را افزايش مي‎دهد و به اين ترتيب شناسايي انحراف برنامه هاي هسته‎اي آسان تر خواهد شد. در مقابل، شکست مذاکرات و دست نيافتن به توافق مي‎تواند به اخراج بازرسان از ايران و محدوديت محسوس نظارت‏ها بر برنامه‎هاي هسته اي ايران منجر شود. نکته تناقض آميز اين است که هر چه وسواس بر سر زمان گريز ايران بيشتر باشد، مي‎تواند راه را براي تلاش هاي موفق به منظور نزديک شدن ايران به نقطه گريز هموارتر کند. نکته ديگري که اهميت زيادي دارد اين است که وسواس بر سر ظرفيت گريز ايران موجب ناديده گرفته شدن واقعيت‎هاي سياسي و استراتژيک گسترده‎تر مي شود که بايد راهنماي رويکرد کلي جامعه بين المللي در قبال برنامه‎هاي هسته اي ايران باشد. پارانويايي گريز بر اين تصور است که تهران مصمم به دستيابي به سلاح هسته‎اي است و به محض اينکه گمان کند جهان به ايران پشت کرده، در جهت هسته‎اي شدن گام بر مي‎دارد. همچنين اين پارانويا تصور مي‎کند که تلاش ايران براي هسته‎اي شدن به طور کلي پيامدهاي استراتژيک منفي شامل حمله به همسايگان يا اسرائيل را به همراه دارد. اين در شرايطي است که تاکنون هيچ کشور هسته‎اي قادر نبوده کشور ديگر را هدف حمله هسته‎اي قرار دهد و اسرائيل نيز حمله هسته‎اي احتمالي از جانب ايران را بي پاسخ نخواهد گذاشت. به طور خلاصه، وسواس معمولابخشي از تصور بدترين شرايط است که براي دهه ها است رهبري سياست آمريکا را بر عهده دارد.

    همان گونه که پيش تر نيز به آن اشاره کرده‎ام، تمرکز انحصاري بر مشکل نقطه گريز موجب ناديده انگاشتن منافع مثبتي مي‎شود که ايالات متحده و ديگران مي‎توانند از روابط بسيار مثبت تر با تهران به دست آورند. گزارش شوراي ملي ايرانيان آمريکايي، حاکي از آن است که از سال 1995، تحريم‎هاي ايران براي اقتصاد آمريکا ضرري 135 تا 175 ميليارد دلاري به همراه داشته است. به اين ترتيب حل مشکل ايران و لغو تحريم‎ها مي‎تواند تاثير مستقيمي براي ماليات دهندگان آمريکايي به همراه داشته باشد. همچنين در شرايطي که گروه‎هايي مانند داعش نفوذ بيشتري در منطقه پيدا مي‎کنند، منافع استراتژيک ايالات متحده و ايران به تدريج همپوشاني بيشتري با يکديگر پيدا مي کند. روابط کارآمد بهتر بين تهران و واشنگتن مي‎تواند توانايي ايالات متحده را براي حل مشکلاتي از اين دست افزايش دهد و درعين حال در سرنوشت افغانستان نيز موثر باشد. اين روند موجب مي‎شود ايالات متحده در تعامل با متحدان سختگير خود در منطقه مانند عربستان سعودي و اسرائيل که نگران بهبود روابط تهران – واشنگتن هستند، اهرم‎هاي بيشتري در اختيار داشته باشد. در نهايت، در صورتي که آمريکا و شرکاي مذاکره‏اي‎اش بتوانند به توافقي يکجانبه با ايران دست يابند، تهران از هر فرصتي براي فرار از اين توافق استفاده مي‎کند. براي موفقيت توافقنامه، هر دو طرف بايد اين برداشت را داشته باشند که منافعي در معامله دارند. چنين برداشتي موجب دوام آوردن توافق مي شود. همچنين بايد اين نکته را به ياد داشت که ايران مي داند چگونه غني سازي کند و دانش فني ساخت سلاح هسته‎اي را دارد. تا زماني که آمريکا خود را به بمباران ايران متعهد نشان دهد و سخن از تغيير رژيم به ميان آورد- اقداماتي که به طور کامل احمقانه و زشت هستند- نمي‎تواند به طور فيزيکي مانع دستيابي ايران به سلاح هسته‎اي شود. بنابراين، تنها رويکرد واقع بينانه اين است که تهران را مجاب کنيم به نفعش نيست در اين راه گام بردارد. تلاش براي مسدود کردن اين راه در مقايسه با تلاش براي غيرجذاب نشان دادن آن در مقايسه با ديگر جايگزين‎ها، کارآمدي کمتري دارد. اين به اين معني است که بايد گزينه نظامي را از روي ميز برداشت تا نيازهاي مورد تصور تهران براي افزايش قدرت بازدارندگي کاهش يابد. از سوي ديگر بايد مشوق‎هاي اقتصادي و ديپلماتيک در اختيار تهران قرار داد که موضع دولت روحاني و پراگماتيک‎هاي ايراني را در برابر مخالفان تندرو تقويت کند. پس چرا اين نکته‎ها براي اغلب آمريکايي ها به خصوص تندروهاي بدبين کپيتال هيل (كنگره آمريكا) روشن نيست؟ بخشي از آن به اين دليل است که حزب جمهوريخواه يک تمايل ذاتي به مخالفت با هر آنچه دارد که دولت اوباما به دنبال انجام آن است، حتي اگر آنچه اوباما مي‎خواهد انجام دهد، خوب باشد، اما اين توجيه نمي کند که چرا دموکرات هايي مانند رابرت منندز از نيوجرسي نيز تا اين اندازه تندخو شده‎اند. دليل اصلي اين رويکرد، ادامه نفوذ آيپک و ديگر گروه‎هاي تندرو در لابي اسرائيل مانند ADL، WINEP، JINSA و ديگر گروه ها است که سال ها است با هرگونه از سرگيري روابط با تهران مخالفت مي‎کنند. هرچند مرداني مانند منندز به خود مي‎گويند آنچه انجام مي‎دهند در راستاي امنيت ملي است، اما آنها هم بيش از هر چيز به اينکه دوباره انتخاب شوند اهميت مي دهند تا آنچه به طور کلي براي کشور خوب است. در اين صورت تکليف توانايي آمريکا براي به نمايش گذاشتن يک سياست خارجي هوشمندانه چه مي‎شود؟ در ماه‎ هاي پيش رو سرنوشت مذاکرات با ايران پاسخ درخوري به اين پرسش حياتي خواهد داد.

    

    * استاد روابط بين الملل دانشگاه هاروارد

□ روزنامه دنياي اقتصاد