مهره شوم در روابط تهران - باكو

هم ميهن: بررسی نقش اسرائیل در ایجاد تنش در روابط جمهوری‌آذربایجان و ایران

براساس گزارش منتشر‌شده در تاریخ 6 مارس در روزنامه اسرائیلی هاآرتص، تسلیحات اسرائیلی در جریان جنگ 2020 قره‌باغ کوهستانی به ارتش آذربایجان منتقل می‌شد و استفاده ارتش جمهوری آذربایجان از این تسلیحات به کشته و آواره شدن هزاران غیرنظامی ارمنستانی انجامید. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، درگیری ریشه‌دار در منطقه مورد مناقشه قره‌باغ کوهستانی بین جمهوری‌آذربایجان و ارمنستان، به جنگی آشکار و خونین تبدیل شد که طی آن هر دو طرف با تحریم‌ها و محدودیت‌های صادراتی شدید آمریکا و اروپا مواجه شدند. افشای صادرات تسلیحاتی اسرائیل به آذربایجان به دلیل نقض حقوق بشر توسط ارتش آذربایجان، شامل استفاده از مهمات خوشه‌ای ممنوع و هدف قرار دادن مناطق غیرنظامی، جنجال و انتقاد سازمان دیده‌بان حقوق بشر سازمان ملل را به همراه داشت. این افشاگری‌ها همچنین موجب شد که تنش بین اسرائیل و ارمنستان تشدید شود. در پی این بحران، ایروان در سال 2020 سفیر خود را از تل‌آویو فراخواند و از اسرائیل خواست که صادرات تسلیحات به آذربایجان را متوقف کند و موضع بی‌طرفی در این مناقشه اتخاذ کند.

پرواز تسلیحاتی از اسرائیل به آذربایجان

براساس اسنادی که به‌تازگی به دست آمده است، شرکت هواپیمایی باری Silk Way Airlines حدود یک دهه است که برای حمل مواد منفجره در پایگاه هوایی اوودا اسرائیل آمد و شد داشته است. قانون هوانوردی اسرائیل حمل و نقل معمول مواد منفجره را از فرودگاه پرتراکم‌تر بن‌گوریون ممنوع کرده است، بنابراین در سال 2016، این شرکت هواپیمایی آذربایجانی اجازه فرود در فرودگاه اوودا را دریافت کرد. برخی از پرواز‌های این شرکت هواپیمایی با اجازه رسمی وزارت دفاع آذربایجان انجام شده است. افشای این پروازها، نگرانی‌های داخلی را در مورد خطرات احتمالی ناشی از حمل این نوع از محموله‌های هواپیمایی برانگیخته است و مقامات اسرائیلی را بر آن داشت تا تحقیقاتی را در مورد رعایت مقررات این شرکت هواپیمایی برای محافظت از عموم مردم آغاز کنند.

این تحقیقات پس از آن آغاز شد که در گزارشی از سوی پروژه گزارش‌دهی جرایم و فساد سازمان‌یافته (OCCRP) فاش شد که شرکت Silk Way Airlines، ظاهراً 350 پرواز مخفیانه بین سال‌های 2014 تا 2017 انجام داده است و صدها تن سلاح را به‌طور غیرقانونی از بلغارستان به سوریه و سایر کشورهای منطقه و همچنین گروهک داعش منتقل کرده است. این افشاگری پس از آن انجام شد که یک خبرنگار در سال 2016 درخواست اجرای قانون آزادی اطلاعات را به دولت ایالات متحده ارائه کرد. این گزارش همچنین خاطرنشان کرده که شرکت Silk Way Airlines، که متعلق به شرکتی است که روابط پیشینی با الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان و خانواده وی داشته است، چندین قرارداد پرسود با ارتش آمریکا امضا کرده است. جالب اینجاست که این شرکت هواپیمایی بیش از 419 میلیون دلار وام از بانک صادرات و واردات آمریکا برای توسعه ناوگان خود دریافت کرده و برای ادامه فعالیت‌های خود، سه فروند هواپیمای باری 8-747 از بوئینگ خریداری کرده است.

بانک صادرات و واردات آمریکا یک آژانس فدرال است که سیاست اصلی‌اش حمایت از خرید محصولات ساخت ایالات متحده مانند هواپیماهای بوئینگ است. با این حال، شرکت هواپیمایی آذربایجانی اتهامات مذکور مبنی بر انجام صدها پرواز مخفی برای حمل سلاح را به شدت رد کرده و مدعی شده است که این گزارش «نتیجه یک کمپین سازمان‌یافته انتشار اطلاعات نادرست توسط نویسندگانی است که انگیزه ژئوپلیتیکی بر ضدآذربایجان داشته‌اند.» به‌رغم انتشار این اتهامات، شرکت Silk Way Airlines، با چندین نهاد بزرگ جهان از جمله ارتش ایالات متحده، شرکت بوئینگ و زیرمجموعه‌اش به نام خدمات جهانی بوئینگ، وزارت دفاع کانادا، نیروهای مسلح آلمان، ارتش فرانسه و سازمان ملل متحد روابط قراردادی دارد.

اتحاد اسرائیل و آذربایجان

تل‌آویو و باکو روابطی عمل‌گرایانه و محتاطانه ایجاد کرده‌اند و در چارچوب این رابطه، جمهوری‌آذربایجان به بازاری چندمیلیارد دلاری برای صنایع دفاعی اسرائیل تبدیل شده است. روزنامه اسرائیلی هاآرتص گزارش داده که از سال 2005 و به‌رغم تحریم‌های تسلیحاتی، تقریبا 70 درصد زرادخانه تسلیحاتی آذربایجان توسط اسرائیل تامین شده است. علاوه بر این، شرکت‌های فناوری اسرائیل، ابزارهای پیشرفته جاسوسی، از جمله جاسوس‌افزار بحث‌برانگیز پگاسوس را از شرکت تسلیحات سایبری بدنام اسرائیل به نام NSO دریافت کرده و به آذربایجان فروخته‌اند. در این سو نیز آذربایجان به نوبه خود نیاز اسرائیل به نفت را تامین می‌کند و مهمتر از آن همه دسترسی‌های مورد نیاز اسرائیل به مرزهای ایران را به تل‌‌آویو ارائه می‌کند. در سال 2011، اتحاد بین باکو و تل‌آویو، با امضای یک قرارداد یک میلیارد و 600 میلیون دلاری برای خرید باتری موشک‌های باراک، پهپادهای جست‌وجوگر و پهپادهای هرون به طرفیت صنایع هوافضای اسرائیل، تقویت شد. علاوه بر این، طرفین در خصوص مشارکت و همکاری در سیستم‌های دفاع هوایی و تقویت صنعت تسلیحات محلی در آذربایجان به توافق رسیده‌اند.

همکاری بین اسرائیل و آذربایجان به بخش نظامی محدود نمی‌شود، بلکه به سرمایه‌گذاری‌های اقتصادی نیز بین دو طرف افزایش یافته است. دولت باکو اخیرا مناقصه‌هایی را برای بازسازی «مناطق آزاد شده» در قره‌باغ برگزار کرده و از کارآفرینان خارجی برای سرمایه‌گذاری در مناطق انرژی سبز دعوت می‌کند. شرکت‌های اسرائیلی قبلاً در این پروژه‌ها شرکت کرده‌اند و شرکت سرمایه‌گذاری OurCrowd یکی از آنهاست.

شرکت OurCrowd یادداشت تفاهمی با شرکت سرمایه‌گذاری دولتی آذربایجان برای همکاری استراتژیک در حوزه سرمایه‌گذاری امضا کرده است. شرکت سرمایه‌گذاری دولتی آذربایجان قرار است در 10 تا 15 استارتاپی که شرکت OurCrowd به‌دنبال راه‌اندازی آن است، با آنها سرمایه‌گذاری کند. مقامات آذربایجانی معتقدند که این سرمایه‌گذاری می‌تواند به اقتصاد آذربایجان کمک کند. این شرکت تمایل دارد بر حوزه‌هایی مانند انرژی، بهداشت، کشاورزی، فناوری غذایی و آموزش تمرکز کند.

حضور موساد در آذربایجان

گزارش‌های خبری که اخیرا منتشرشده نشان می‌دهد که باکو به آژانس اطلاعاتی اسرائیل، موساد، اجازه داده است تا یک شعبه عملیاتی در خاک این کشور راه‌اندازی کند. باکو به موساد اجازه داده در آذربایجان دستگاه‌های شنود و ردیابی برای نظارت بر فعالیت‌های ایران نصب کند و در ازای این لطف باکو، اسرائیل نیز به آذربایجان تسلیحات بدهد. علاوه بر این، بنابرگزارش‌ها، باکو یک فرودگاه برای کمک به اسرائیل در صورت تصمیم به حمله به سایت‌های هسته‌ای ایران آماده کرده است. دسترسی اسرائیل به فرودگاه‌ها در آذربایجان می‌تواند قواعد بازی را در توانایی تل‌آویو در حمله به تاسیسات هسته‌ای ایران تغییر دهد، زیرا به جنگنده‌ بمب‌افکن‌های اسرائیلی اجازه می‌دهد به جای تکیه بر سوخت‌گیری هوایی، از شمال به پرواز درآیند و بعد هم در باکو فرود آیند.

تمرین‌های سوخت‌گیری جنگنده‌های اسرائیلی قبلاً توسط یک افسر ارشد اطلاعاتی ارتش ایالات متحده مورد انتقاد قرار گرفته بود. این افسر اطلاعاتی آمریکایی، این تمرین‌ها را «بسیار حداقلی» و « نه‌چندان خوب» توصیف کرده بود. در سال 2010، در طول رزمایش مشترک با رومانی، ایالات‌متحده از رزمایش‌های شبیه‌سازی بمباران ایران از یک کشور عضو ناتو ابراز ناراحتی کرد و اسرائیلی‌ها در نهایت مجبور شدند فعالیت‌های نظامی خود را در آنجا کاهش دهند. درحالی‌که استفاده از فرودگاه‌های جمهوری‌آذربایجان، موفقیت حمله اسرائیل به تاسیسات هسته‌ای ایران را تضمین نمی‌کند اما قطعا امکان چنین تجاوزی را افزایش می‌دهد.

فردی به نام «شیمون» که یکی از ماموران موساد بود، در مصاحبه‌ای با روزنامه تایمز در سال 2012 فاش کرد که جمهوری آذربایجان کشوری است که عوامل موساد در آن به‌طور مخفیانه فعالیت می‌کنند و به‌عنوان «نقطه صفر برای کارهای اطلاعاتی» اسرائیل علیه ایران در نظر گرفته می‌شود. «نقطه صفر اطلاعاتی» به مکانی گفته می‌شود که نزدیک‌ترین فاصله را با هدف داشته باشد. ‌به گفته شیمون، حضور موساد در این جمهوری قفقاز جنوبی قابل توجه و در عین حال در پس پرده است. عملیات‌هایی که در سال‌های اخیر انجام شده، باعث افزایش نزدیکی اسرائیل به ایران شده است. ظاهراً منطقه مرزی بین جمهوری آذربایجان و ایران که تنها چند ساعت از پایتخت باکو فاصله دارد، منطقه‌ای حیاتی برای عملیات اسرائیل در داخل ایران است.

تضعیف امنیت ایران

گزارش شده است که در سال 2018، موساد اسناد محرمانه مربوط به برنامه هسته‌ای ایران را از طریق آذربایجان منتقل کرده است. مقامات ایران ده نفر مظنون به ارتباط با سازمان جاسوسی را که متهم به هدف قرار دادن پرسنل اطلاعاتی ایران در استان آذربایجان غربی بودند، دستگیر کردند. این شبکه جاسوسی متهم به تلاش برای استخراج اطلاعات از پرسنل اطلاعاتی ایران از طریق روش‌های خشونت‌آمیز مانند آدم‌ربایی، تهدید و ضرب و شتم بوده است. آنها همچنین به آتش زدن منازل و خودروهای مرتبط با سرویس‌های امنیتی ایران و تلاش برای ترور فیزیکی پرسنل اطلاعاتی متهم شدند. گفته می‌شود این گروه تحت هدایت افسران موساد در آذربایجان‌غربی، تهران و هرمزگان فعالیت می‌کردند.

اخیرا نیز پس از 30 سال روابط دیپلماتیک بین دو طرف، جمهوری‌آذربایجان در تاریخ 29 مارس سفارت خود را در تل‌آویو افتتاح کرد. در این مراسم که جیحون بایراموف، وزیر امور خارجه آذربایجان حضور داشت، الی کوهن وزیر امور خارجه اسرائیل در سخنانی صریح گفت: «من و بایراموف توافق کردیم که یک جبهه متحد علیه ایران تشکیل دهیم.» واکنش ایران به این اظهارات سریع و صریح بود. ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران در حساب توئیتر خود نوشت:«باکو نه‌تنها از ارائه توضیح درباره سخنان تنش‌زای کوهن به مقامات تهران خودداری کرده، بلکه حتی «اتهامات جدیدی علیه ایران» مطرح کرده است.» کنعانی در پیام توئیتری خود هشدار داد که هدف تل‌آویو اختلاف‌افکنی میان مسلمانان است. او «به برادران و خواهران مسلمان در آذربایجان (اکثریت شیعه) توصیه کرد که به نیات واقعی دشمن صهیونیستی آگاه باشند.»

موساد و خطوط هواییSilk Way Airlines ثابت کرده‌اند که از مؤلفه‌های حیاتی در مشارکت اطلاعاتی و نظامی استراتژیک بین اسرائیل و آذربایجان علیه ایران برخوردار هستند و با افزایش تنش‌ها، این همکاری احتمالاً گسترش بیشتری خواهد یافت. تا زمانی که تل‌آویو آماده دور زدن تحریم‌ها برای تامین نیازهای نظامی باکو باشد، باکو بیش از هر زمان دیگری به اسرائیل وابسته خواهد شد. باید منتظر ماند و دید که باکو تا چه اندازه حاضر است برای دشمنی با ایران هزینه کند. اربیل و باکو در سال‌های اخیر دریافته‌اند که استفاده اسرائیل از خاک این دو منطقه به‌عنوان سکویی برای تجاوز به ایران، هرگز از سوی تهران تحمل نخواهد شد. اما آیا آذربایجان می‌تواند اقدامات ضدایرانی تل‌آویو را در داخل مرزهای خود کنترل و مهار کند؟ ثبات و امنیت منطقه ممکن است به این مسئله بستگی داشته باشد. خصوصا اینکه چشم‌انداز ژئوپلیتیک غرب آسیا به سرعت در حال تحول است.