نگاهي به علل پيدايش بحران در خاورميانه و جنگ اعراب و اسراييل

حميد احمدي*

كشورهاي خاورميانه مي توانستند به بازارهاي خوبي جهت مصرف كالاهاي امريكايي تبديل شوند. اين منافع متقابل باعث شد تا پس از بر پايي كنفرانس صهيونيست ها در 1942، دولت امريكا حمايت كامل خود را از سياست جديد جنبش صهيونيسم براي تبديل فلسطين به يك كشور يهودي اعلام كند

نخستين جنگ اعراب و اسراييل در 1948، در اثر مداخله امپرياليسم امريكا به شكست اعراب منجر شد و بدين گونه بخش هاي وسيعي از فلسطين به اشغال صهيونيست ها درآمد. از 1948 به بعد كشمكش اعراب و اسراييل بر سر فلسطين به مهم ترين عامل بحران كنوني خاورميانه تبديل شد

در ريشه يابي بحران خاورميانه، عامل و مداخله خارجي از اهميت نخست برخوردار بوده و عوامل داخلي در جامعه يهود، عرب و عثماني جنبه فرعي داشته اند. به عبارت ديگر ريشه هاي بحران كنوني خاورميانه را بايد در كشمكش قدرت هاي رقيب استعماري و امپرياليستي و سپس امريكا و تضاد ميان منافع آنها جست وجو كرد.

توجه مدرنيته استعمارگر به خاورميانه

كشمكش قدرت هاي استعماري و امپرياليستي اروپا در خاورميانه نتيجه وقوع انقلاب صنعتي و انقلاب هاي بزرگ تجاري قرن شانزدهم بود. نياز به مواد خام بيشتر و نيروي كار ارزان، قدرت هاي صنعتي و تجاري اروپا را به سوي شرق كشاند. گسترش راه هاي تجاري به هند و مناطق شرقي آسيا دامنه كشمكش قدرت هاي جديد براي كسب مستعمرات و مناطق نفوذ را وسعت داد و ضعف روزافزون امپراتوري عثماني در قرون 18 و به ويژه 19 باعث شد تا اروپايي ها به سرزمين هاي زير كنترل آن چشم طمع بدوزند. هجوم قدرت هاي اروپايي براي اشغال قلمروي امپراتوري عثماني در شمال آفريقا به ويژه در قرن نوزدهم آشكار شده بود. الجزاير، مراكش، تونس، ليبي، مصر و سودان به اشغال نيروهاي فرانسه، انگلستان و ايتاليا در آمدند. به علاوه با طرح ها و حمايت هاي نظامي و سياسي قدرت هاي مذكور بخش هاي وسيعي از قلمرو اروپايي عثماني از پيكره آن جدا شد.

از آنجا كه قلمرو عربي امپراتوري عثماني بر سر راه هاي هندوستان و شرق آسيا و خليج فارس قرار داشت، توجه عمده قدرت هاي استعماري امپرياليستي اروپا متوجه اين مناطق بود. قدرت هاي اروپايي براي جلب دوست امپراتوري عثماني و كسب نفوذ در آن با يكديگر به رقابت مي پرداختند و در عين حال درصدد بودند جاي پاي محكمي براي خود در قلمروي عربي امپراتوري دست و پا كنند. اين رقابت ها در قرن نوزدهم گسترش يافت و در نيمه اين قرن به اوج خود رسيد.

قدرت هاي جهاني و جنبش صهيونيسم جنبش صهيونيسم نيز در نيمه دوم قرن 19 و به ويژه از دهه 1880 به بعد در صحنه فعاليت ها و كشمكش هاي استعماري اروپا ظاهر شد. مساله بازگشت يهوديان به فلسطين و تجديد بناي كشور يهودي در اين منطقه نخستين بار از سوي همين قدرت ها (فرانسه و انگلستان) مطرح شد. فرانسه و انگلستان مهاجرت يهوديان به فلسطين و ايجاد يك كشور يهودي وابسته به خود را بهترين وسيله براي رسيدن به اهداف شان و دست يافتن به منافع فراوان مناطق شرقي امپراتوري در نظر مي گرفتند. قدرت هاي استعماري و امپرياليستي اروپا و محافل سرمايه داري و بورژوازي يهود از يك طرف و صهيونيست هاي سياسي از طرف ديگر، در اوايل دهه 1880 براي رسيدن به اهداف خود به يك وحدت استراتژيك دست يافتند و جنبش صهيونيسم را بنيان گذاشتند. جنبش صهيونيسم از نظر مالي به محافل سرمايه داري و بورژوازي (نظير روتچيلد) وابسته شد و از نظر سياسي نيز به قدرت هاي استعماري اروپا تكيه كرد تا با حمايت آنان بتواند طرح ورود يهوديان را به جايي كه به آن به ارض موعود مي گفتند تحقق بخشد. سازمان جهاني صهيونيست در دوران هرتصل و در سال هاي اوليه رهبري وايزمن (تا جنگ جهاني اول) تلاش مي كرد تا با حمايت آلمان و امپراتور آن، سلطان عثماني را به اعطاي مجوز استعمار فلسطين راضي كند. آلمان از 1880 به بعد با عثماني طرح دوستي ريخت تا بدين وسيله بر رقباي خود يعني انگلستان و فرانسه پيشي گيرد.

بازسازي ارتش عثماني توسط آلماني ها از 1881 به بعد و سفرهاي ويليام دوم امپراتور آلمان در 1889 و 1902 به قسطنطنيه و ملاقات با سلطان عبدالحميد، به ويژه اعطاي امتياز راه آهن بغداد به آلماني ها، باعث وحدت منافع آلمان و عثماني شد. جنبش صهيونيسم در اين دوره، آلماني ها را بهترين تكيه گاه خود براي دست يافتن به فلسطين مي دانست. زيرا دولت هاي ديگر اروپا و به ويژه انگلستان در اين سال ها علاقه كمتري به طرح اسكان يهوديان به فلسطين نشان مي دادند.

البته اين عدم علاقه، نشانه مخالفت با جنبش صهيونيسم يا طرفداري از عثماني ها نبود. امپرياليسم بريتانيا پس از كنترل آبراه سوئز در 1875، حفظ وحدت و تماميت امپراتوري عثماني در شرق كانال را براي حفظ منافع استراتژيك خود، به ويژه دوره نگه داشتن قدرت هاي ديگر رقيب (فرانسه و روسيه و آلمان) از ناحيه كانال، بهترين و مناسب ترين سياست مي دانست. بدين خاطر در اين دوران، بريتانيا ايجاد يك مستعمره يهودي در فلسطين را به نفع استراتژي خود مبني بر جلوگيري از رسيدن ساير اروپاييان به هند و آسيا نمي دانست. درراستاي اين استراتژي، بريتانيا نه تنها با استعمار فلسطين توسط صهيونيست ها چندان موافق نبود، بلكه با طرح جنبش صهيونيسم براي مستعمره كردن ساير مناطق امپراتوري يا مناطق نزديك به آن مخالفت مي ورزيد. دولت انگلستان به ويژه در آن دوره با اعطاي بخشي از شبه جزيره سينا در العريش به صهيونيست ها پيشنهاد كرد. حمايت كامل دولت بريتانيا از جنبش صهيونيسم و اهداف آن، با آغاز جنگ جهاني اول شروع شد. نزديك شدن صهيونيسم و امپرياليسم بريتانيا در واقع نشانه منافع متقابل آنها براي استعمار فلسطين بود. ورود عثماني به جنگ به نفع آلمان و متحدان آن باعث شد تا انگلستان سياست قبلي خود را رها و براي شكست عثماني و تجزيه قلمروي آن تلاشي كند. از طرف ديگر جنبش صهيونيسم نيز كه در طول سال هاي قبل از جنگ نتوانسته بود با حمايت آلمان به استعمار فلسطين دست يابد، پس از جنگ و آشكار شدن نشانه هاي ضعف اتحاد آلمان و عثماني، به سوي انگلستان و نيروهاي متفق روي آورد. وايزمن، رهبر جنبش صهيونيسم به سوي انگلستان رفت و صهيونيست ها را در خدمت منافع اين قدرت قرار داد، زيرا اطمينان داشت كه در صورت سقوط و تجزيه عثماني، انگلستان و متحدان آن سرنوشت فلسطين را در دست خواهند گرفت.

ملي گرايي عربي و استعمارگران غربي

تاثير عامل خارجي در ظهور و گسترش جنبش ناسيوناليسم عرب و نهضت هاي تجددخواه ترك نيز آشكار بود. نخستين مناديان ناسيوناليسم عرب و طرفداران استقلال اعراب، تحت تاثير انديشه ها و آرمان هاي سياسي غرب قرار داشتند. نه تنها اعراب مسيحي تحت تاثير مستقيم تعليمات ميسيونرهاي مذهبي اروپا و امريكا به رشد بيداري عرب و ظهور ناسيوناليسم كمك كردند، بلكه براي در هم شكستن سلطه عثماني بر استان هاي عرب نشين، خواستار همكاري با اروپاييان شدند. نجيب عازوري، پدر ناسيوناليسم عرب كه خواستار جدايي از عثماني و تشكيل يك كشور عربي بزرگ بود، به طور صريح خواستار كمك و حمايت فرانسه براي رسيدن به هدف خود شد.

تا قبل از جنگ جهاني اول، امپرياليسم اروپايي و به ويژه انگلستان به طور آشكار از جنبش استقلال خواهي اعراب حمايت نمي كرد. دولت بريتانيا همان گونه كه نهضت صهيونيسم و اهداف آن را تاقبل از جنگ به نفع خود نمي دانست، نسبت به ناسيوناليست هاي عرب نيز بي تفاوت بود، زيرا تجزيه بخش هاي عربي امپراتوري را خطري براي دستيابي قدرت هاي رقيب اروپايي به كانال سوئز و راه هاي زميني به خليج فارس و هند تلقي كرد. اما با ورود باب عالي به جنگ و اتحاد با آلمان، انگلستان به سوي استقلال طلبان عرب روي آورد.

با آغاز جنگ جهاني كشمكش قدرت هاي امپرياليستي اروپا بر سر خاورميانه عربي چهره آشكارتري به خود گرفت و امپرياليسم انگلستان را به بازيگر اصلي و قدرت عمده تعيين كننده سرنوشت مناطق قبلي امپراتوري عثماني تبديل شد. تقسيم بندي كشورهاي عرب به شكل كنوني آن و تبديل فلسطين به موطن ملي و كشور يهود و پي ريزي نطفه هاي اوليه بحران اعراب و اسراييل، همه ميراث سياست هاي امپرياليستي بريتانيا در خاورميانه و شبه قاره هند بود.

آشكار و پنهان ديپلماسي بريتانيا

دولت انگلستان براي حفظ منافع استراتژيك خود در اين منطقه و رسيدن به اهداف مورد نظر پس از جنگ، سه سياست متضاد را در پيش گرفت. نخست با اعراب جدايي طلب طرح دوستي ريخت و با دادن وعده هاي گوناگون آنها را به قيام عليه عثماني و حمايت از طرح هاي جنگي متفقين تشويق كرد. مكاتبات شريف حسين و ماكماهون تجسم سياست انگلستان براي جلب حمايت اعراب بود. از سوي ديگر از آن جا كه انگلستان براي در هم شكستن اتحاد آلمان، اتريش و عثماني به همكاري موثر فرانسه و روسيه نيازمند بود مي بايست اين دو قدرت را در منافع ناشي از در هم شكستن و تجزيه عثماني شريك كند. توافق محرمانه سايكس-پيكو در سال 1916 و تقسيم امپراتوري به مناطق نفوذ انگلستان، فرانسه و روسيه در اين راستا بود. اما موافقت نامه سايكس-پيكو با سياست قبلي انگلستان داير بر پذيرش استقلال اعراب در چارچوب خلافت عربي تضاد داشت. بديهي بود كه انگلستان نمي خواست حضور قدرت هاي رقيب و متحدان دوران جنگ را در مناطق نفوذ خود در خاورميانه بپذيرد و در پي اين بود كه با اتخاذ سياست هاي بعد منافع انحصاري خود را در منطقه تضمين نمايد. سومين سياست متضاد اين قدرت در رابطه با جنبش صهيونيسم اتخاذ شد. حمايت لندن از جنبش صهيونيسم از جنگ جهاني اول آغاز شد. انگلستان در پي اين بود كه با استقرار يهوديان در فلسطين و تبديل اين منطقه به موطن ملي يهود جاي پاي محكمي براي تامين امنيت كانال و سلطه بر جهان عرب براي خود ايجاد كند. بدين خاطر بود كه در نوامبر 1917 به دنبال مذاكرات طولاني با رهبران صهيونيست و جلب حمايت امريكا، اعلاميه بالفور را خطاب به روچليد صادر كرد. در اين اعلاميه تاكيد شده بود كه انگلستان از ايجاد يك موطن ملي براي مردم يهود در فلسطين حمايت مي كند. اين امر هر گونه تلاش براي جلوگيري از جريان نفت خليج فارس و عراق به حيفا و مديترانه را خنثي مي كرد. حضور بريتانيا در فلسطين، امنيت راه عراق به هند و منافع ناشي از آن را تامين مي كرد.

اعلاميه بالفور در عين حال يك نوع تلاش براي دور نگه داشتن فرانسه از مناطق استراتژيك كانال و منابع نفت بين النهرين و خليج فارس بود. سياستمداران برجسته بريتانيا به توافق سايكس-پيكو اعتراض داشتند و معتقد بودند كه در نتيجه اين توافق فرانسه به مرزهاي كانال سوئز نزديك خواهد شد و براي جلوگيري از اين خطر بايد فلسطين را از منطقه نفوذ فرانسويان خارج ساخت. حاصل تلاش هاي ضد فرانسوي انگلستان در واقع اعلاميه بالفور و تعهد سپردن فلسطين به صهيونيست ها بود. انگليسي ها متقاعد شده بودند كه جنبش صهيونيسم بعد از جنگ به ميزان وسيع به حمايت سياسي و نظامي آنها وابسته خواهد بود و همين امر باعث حضور كامل بريتانيا در فلسطين خواهد شد. بديهي بود كه انگلستان نمي توانست در مقابل اعتراض فرانسه به تنهايي مقاومت كند و به همين خاطر قبل از صدور اعلاميه بالفور حمايت ويلسون رييس جمهوري امريكا را از تبديل فلسطين به موطن ملي يهوديان به دست آورد.

حمايت بريتانيا از صهيونيسم

با پايان جنگ جهاني و سقوط عثماني، كشمكش ميان قدرت هاي پيروز (به ويژه انگلستان و فرانسه) بر سر تقسيم مناطق نفوذ آغاز شد. كنفرانس 1919 صلح پاريس محل برخورد خواسته هاي گوناگون قدرت هاي بزرگ از يك طرف و اعراب و صهيونيست ها از طرف ديگر بود. با وقوع انقلاب اكتبر در شوروي (1917) و صدور اعلاميه بالفور، انگلستان عملاتوافق سايكس-پيكو را كان لم يكن قلمداد مي كرد و در پي متقاعد ساختن فرانسه براي ارائه طرحي جديد در رابطه با مناطق تجزيه شده عثماني بود. از سوي ديگر اعراب پس از اطلاع از توافق سايكس- پيكو و اعلاميه بالفور، احساس مي كردند كه بازيچه دست انگلستان و قدرت هاي پيروز شده اند. زيرا مي ديدند بر خلاف وعده هاي استقلال تمام سرزمين هاي عرب و به رسميت شناخته شدن خلافت عربي، مناطق گوناگون جهان عرب ميان متفقين تقسيم شده است. سياست جديد امپرياليسم بريتانيا و منافع آن در خاورميانه اقتضا مي كرد كه از خواسته هاي سازمان جهاني صهيونيست در كنفرانس صلح پاريش حمايت كند. از سوي ديگر با وجود اينكه به تقاضاها و آمال اعراب در اين كنفرانس توجه نشد، انگلستان لازم مي ديد اعراب خشمگين و فرانسه را به نوعي راضي نگاه دارد.

ارائه نظام قيمومت براي مناطق جداشده امپراتوري عثماني، تجسم سياست امپرياليسم بريتانيا براي راضي نگاه داشتن فرانسه، اعراب و صهيونيست ها بود و در عين حال منافع استراتژيك بريتانيا را به نحو احسن حفظ مي كرد. بر اساس طرح قيمومت، سوريه و لبنان تحت كنترل فرانسه قرار گرفت و اعلاميه بالفور به عنوان اساس سياست آينده قيمومت در فلسطين به رسمت شناخته شد. مناطق عراق و فلسطين نيز (شامل ماوراء اردن)

زير سلطه قيمومت انگلستان در آمد. از طرف ديگر، سياستمداران بريتانيا براي راضي كردن شريف حسين و پسران او، در كنفرانس 1921 قاهره تصميم گرفتند فيصل را به پادشاهي عراق و اميرعبدالله را به پادشاهي اردن انتخاب كنند و در عين حال آنها را وادار سازند تا با انگلستان قرار داد و پيمان اقتصادي و سياسي امضا كنند.

با تصويب طرح قيمومت در جامعه ملل (1922) سياست هاي امپرياليستي بريتانيا وارد مرحله تازه يي شد. انگلستان با حمايت متحدين خود (فرانسه و امريكا) از هرگونه اقدام به نفع اعراب و به ويژه فلسطيني ها جلوگيري كرد. گزارش كميسيون كينگ- كرين (1919) كه در آن از خواسته اعراب فلسطيني و سوري در رابطه با فلسطين و متحد با سوريه و تبديل اين دو به يك كشور واحد عربي (سوريه بزرگ و متحد) حمايت شده بود، رسما ناديده گرفته و به فراموشي سپرده شد. قبل از شروع همكاري نيز دولت انگلستان، فرانسه و ايتاليا را متقاعد كرد در تشكيل آن همكاري نكنند. و بدين خاطر تنها دو عضو امريكايي كميسيون (كينگ-كرين) ماموريت خود را به پايان رساندند.

ايالات متحده وارد مي شود

با شروع جنگ جهاني دوم، امريكا به عنوان يك قدرت نوظهور در صحنه سياست هاي خاورميانه يي ظاهر شد. قدرت عظيم سياسي و نظامي و همچنين امكانات مالي فراوان امريكا از يك طرف و نفوذ خارق العاده صهيونيست ها در محافل حكومتي امريكا از طرف ديگر، باعث شد تا جنبش صهيونيسم در برابر سياست هاي ديد انگلستان، به سوي امريكا روي آورد. ضرورت هاي امپرياليستي نيز باعث شد تا امريكا جنبش صهيونيسم را متحد خوبي براي خود در خاورميانه در نظر گيرد. امريكا به ويژه در سال هاي دهه 1930 به اهميت منافع استراتژيك نفت در عربستان سعودي و خليج فارس پي برد و با دولت اين كشور قراردادهاي مهمي براي استخراج نفت منعقد كرد. از سوي ديگر كشورهاي خاورميانه و به ويژه جهان عرب مي توانستند به بازارهاي خوبي جهت مصرف كالاهاي امريكايي تبديل شوند. اين منافع متقابل باعث شد تا پس از بر پايي كنفرانس صهيونيست ها در هتل «بيلت مور» نيويورك در 1942، دولت امريكا حمايت كامل خود را از سياست جديد جنبش صهيونيسم براي تبديل فلسطين به يك كشور يهودي اعلام كند.

امپرياليسم بريتانيا كه در نتيجه جنگ به سرعت ضعيف مي شد و نمي توانست در مقابل فشارهاي دولت امريكا براي پذيرش صد هزار مهاجر يهودي به فلسطين مقاومت كند، آخرين تلاش هاي خود را براي آشتي دادن خواسته هاي اعراب و يهوديان به عمل آورد. طرح كميسيون تحقيق انگليسي- امريكايي در 1946 و سپس طرح موريسون- گرادي در همين رابطه پيشنهاد شد. اما مورد قبول صهيونيست ها و اعراب قرار نگرفت. انگلستان كه در اين كشمكش امپرياليستي بر سر فلسطين، در برابر امريكا قدرت مقاومت نداشت در سال 1947 رسما از صحنه بيرون رفت و با اعلام پايان قيوميت، مساله فلسطين را به سازمان جديد التاسيس ملل متحد ارجاع كرد.

سازمان ملل نيز تحت نفوذ امريكا و قدرت هاي متحد آن برخلاف خواسته هاي اعراب فلسطيني طرح تقسيم فلسطين را در نوامبر 1947 در مجمع عمومي به تصويب رساند و بدين ترتيب زمينه تاسيس اسراييل را در مه 1948، با خروج آخرين سرباز انگليسي از فلسطين فراهم ساخت. نخستين جنگ اعراب و اسراييل در 1948، در اثر مداخله امپرياليسم امريكا به شكست اعراب منجر شد و بدين گونه بخش هاي وسيعي از فلسطين به اشغال صهيونيست ها درآمد. از 1948 به بعد كشمكش اعراب و اسراييل بر سر فلسطين به مهم ترين عامل بحران كنوني خاورميانه تبديل شد.

استاد تمام دانشكده حقوق و علوم سياسي دانشگاه تهران و كارشناس ارشد مسائل خاورميانه*

□ روزنامه اعتماد

گزارش خطا

X Share

Telegram Google Plus Linkdin

Cloob Facenama

لینک کپی شد

نظر شما

قابل توجه کاربران و همراهان عزیز: لطفا برای سرعت در انتشار نظرات، از به کار بردن کلمات و تعابیر توهین آمیز پرهیز کنید.

پربازدید ها
پربحث ترین

آخرین اخبار
عکس و فیلم