آداب و رسوم و مراسم‌های محرم در اردبیل؛ از آئین طشت‌گذاری تا آئین شمع پایلاما

برنا؛ اردبیل این پایتخت عشق‌ورزی به ساحت سرور شهیدان، در طول تاریخ در درجه اعلی ارادت خالصانه خود را به سرور و سالار شهیدان اباعبدالله الحسین(ع) در میدان عمل به اثبات رسانده است. تاریخ صدها سال گذشته این دیار به نوعی با جوهره واقعه انسان‌ساز عاشورا و پدیدآورنده آن علقه‌های معناداری دارد و این پیوستگی بی‌هیچ شبهه‌ای تاکنون مستدام بوده است.

موکب عزای حسین(ع) در اردبیل تنها مختص دهه محرم نیست بلکه در روزها و هفته‌ها و ماه‌هایش و در شمایل مختلف و موضوعات متنوع در جریان است. اینجا هر لحظه می‌شود شگفتی‌ها و دقائق عاشورا را با سینه‌ای فراخ تنفس کرد.

اردبیل در ماه محرم حال و هوایی دیگر دارد، بی‌راه نیست که به دارالارشاد و استان حسینیت مشهور است. حضور پیرغلامان و شاعران دلسوخته دستگاه اباعبدالله الحسین(ع) شهره عام و خاص بوده و آداب و رسوم اردبیل در ایام محرم علاوه بر ایران در خارج از کشور نیز شناخته شده است.

چندین روز قبل از آغاز ماه محرم، اردبیل در تب و تاب عزای سرور و سالار شهیدان است، بیرق‌های عزا در مساجد، حسینیه‌ها و سطح شهر اردبیل برافراشته می‌شود و بازاریان خود را آماده میزبانی از دستجات عزاداری می‌کنند.

آئین طشت‌گذاری در اردبیل

سه روز مانده به آغاز ماه محرم و برپایه این حقیقت تاریخی که حضرت اباعبدالله الحسین(ع) دستور می‌دهد تا اصحاب طشت‌های پرآب بر زمین بگذارند تا یک به یک سپاه مقابل و حتی مرکب‌هایشان سیراب شوند و اینگونه عزت نفس و رحمت واسعه خود را به‌نمایش می‌گذارند، اردبیل نیز در 27 ذی‌الحجه شاهد برگزاری اجتماع عاشقان دلسوخته امام حسین(ع) و برگزاری مراسم معنوی طشت‌گذاری است.

در مسجد جامع اردبیل با حضور خیل بی‌شماری از دوستداران اهل بیت عصمت و طهارت(ع) از سراسر کشور مراسم طشت‌گذاری برگزار می‌شود تا در پس گریه عاشقان بر مظلومیت امام حسین(ع) بیاموزند که عاشق امام حسین باید حتی با دشمن خود مروت روا داشته و اصول انسانی و اخلاقی را رعایت کند.

در طشت‌گذاری اردبیل محلات شش‌گانه با نظم خاص در محل مسجد جامع اردبیل حاضر شده و به ترتیب به عزاداری می‌پردازند. در بیست و هشتم ذی‌الحجه نیز محله‌های شش گانه اردبیل یعنی؛ تاوار، گازران، سرچشمه، عالی‌قاپو، پیرعبدالملک و اوچدکان و در بیست و نهم ذیحجه، تمامی مساجد و حسینه‌ها و خانه‌هایی که نذری خاصی دارند طشت گذاری را انجام می‌دهند.

محرم گئجه‌لری(شب‌های محرم)

شب‌های دهه اول ماه محرم الحرام در اردبیل حال و هوای معنوی و خاصی دارد، مساجد تا پاسی از شب باز بوده و پذیرای عزاداران اباعبدالله الحسین(ع) است.

عزاداران در شب‌های محرم و به‌خصوص در دهه اول محرم هر شب علاوه بر عزاداری در مساجد خود به صورت جمعی، از مسجد یک محله حرکت کرده و در یک یا دو مسجد به عزاداری مشغول می‌شوند. پیرغلامان حسینی به یاد دارند که در شب‌های پرشور محرم در کوچه پس کوچه‌های شهر دستجات عزاداری یک محله با ناله‌های دلنواز «حسینیم وای، حسینیم وای» و با چراغی نفتی به سمت مسجد یا محله‌ای دیگر حرکت می‌کردند و وقتی وارد حیطه جغرافیایی آن محله می‌شدند اهالی محله میزبان با در دست داشتن نشان و بیرق محله مسافتی را به پیشواز می‌آمدند.

اما آنچه قابل ذکر و تامل است این است که این مراسم ویژه در حقیقت یک سمفونی بزرگ معنوی است که هیچ وقت برای اجرای آن تمرین و آماده‌سازی و هماهنگی صورت نگرفته است. شاید می‌توان گفت که عزاداری دسته‌های منسجم محله‌های اردبیل در مساجد یک مراسم باشکوه بداهه است که کاملاً در یک فضای صمیمی با عنایت پروردگار متعال و اعتقادات قلبی مردم و عشق به امام حسین(ع) برگزار می‌شود.

حرکت دستجات عزاداری محلات شش‌گانه اردبیل

عزاداری‌های اردبیل محدود به شب نبوده و از روز دوم لغایت هشتم ماه محرم، محلات شش‌گانه با زیر شاخه‌های خود به سمت بازار حرکت می‌کنند و به عزاداری می‌پردازند که شور و شوق و جلوه‌ای خاص در این عزاداری رقم می‌خورد که قابل وصف نیست. در طول این روزها بازار تاریخی اردبیل در راستای خدمت‌رسانی به عزاداران تعطیل می‌شود و بازاریان به استقبال از عزاداران و پذیرایی از آنها می‌پردازند.

عزداری در بازار قدیمی اردبیل از دومین روز محرم با عزاداران محله «اونچی میدان» آغاز می‌شود، دستجات عزاداری به همراه شاخه‌ها یا همان «خولاهای» خود در بازار سنتی اردبیل عزاداری می‌کنند، در روزهای بعد محله‌های سرچشمه، عالی قاپو، پیرعبدالملک، اوچدکان و طوی به بازار آمده و آنان نیز عزاداری خود را به شکل منسجم و خاص انجام می‌دهند.

مراسم عزاداری در بازار اردبیل از روح خاصی برخوردار بوده و باصفا و بی‌ریا برپا می‌شود و بازاریان و کسب و کارشان نیز رنگ حسینی به‌خود می‌گیرد و تمامی حجره‌ها برای پذیرایی سوگواران آماده می‌شود. پرچم‌ها و لباس‌های مشکی، سربندهای یا حسین، چشمان اشک‌بار شیفتگان یار و دستانی که به عشق حسین(ع) بر سر و سینه می‌زنند.

ریش‌سفیدان محله در پشت پرچم رسمی محله در حالی که یکی از دستجات شعبات تابعه آنان را همراهی می‌کنند، در مسیر عزاداری که شامل مساجد محلات شش‌گانه راسته بازار و مقابل مسجد جامع است حضور پیدا کرده و به سینه‌زنی و زنجیرزنی می‌پردازند. عزاداری دستجات حسینی در مقابل مسجد جامع که از اوایل صبح تا پاسی از شب ادامه دارد میعادگاه شیفتگان حضرت و جلوه‌ای از شکوه و اخلاص مردم حسینی اردبیل است.

آئین شمع پایلاما(شمع‌گردانی) در اردبیل

اکنون مردم حسینی اردبیل که تا روز هشتم محرم در نهایت اخلاص و در یک برنامه منظم و هماهنگ به انجام مراسم سنتی و سنواتی مرسوم خود پرداخته‌اند اینک چشم به دو روز بسیار بزرگ و تاریخ‌ساز تاسوعا و عاشورا دارند. آئین «شمع گردانی» یکی دیگر از آیین‌هایی است که در اردبیل تجلی یافته و به نمادی از عشق و ارادت مبدل شده است، این آئین همزمان با تاسوعای حسینی روز اقتدا به علمدار نینوا برگزار شده و مردم استان اردبیل با اجرای آئین سنتی و منحصر به‌فرد شمع‌گردانی، عشق و ارادت خود را به علمدار دشت کربلا، حضرت ابوالفضل(ع) نشان می‌دهند.

«شمع پایلاما» یا «شمع‌گردانی» از صبح روز تاسوعا آغاز شده و تا غروب ادامه می‌یابد، بدین طریق که عزاداران به‌صورت جمعی و گاه با پای پیاده به ۴۱ مسجد شهر اردبیل در محلات مختلف رفته و به یاد ۴۱ منزل اسرای کربلا که در جریان اسارت خود و سفر از از کربلا تا شام در تاریکی گذرانده‌اند با روشن کردن شمع که در حقیقت نذری آنها محسوب می‌شود، عشق خود را به علمدار امام حسین (ع) ثابت می‌کنند.

به گفته ریش سفیدان قدیمی اردبیل آئین شمع‌گردانی در اردبیل بیش از هزار سال قدمت دارد و آئین مختص گروه یا سنین خاصی نیست.

شکوه و عظمت عزاداری اردبیلی‌ها در اجتماع عظیم تاسوعای حسینی کامل می‌شود؛ تجمع عظیم عاشقان حضرت ابولفضل العباس(ع) در میدان عالی قاپوی اردبیل، شکوه و عظمت عزاداران اردبیل را نشان می‌دهد و این تجمع با حضور ده‌ها هزار نفر ظهر تاسوعا در اردبیل در حالی برگزار می‌شود که دل‌های اردبیلی‌ها از میدان عالی قاپو روانه کربلا می‌شود.

عاشورای حسینی؛ اوج دلدادگی مردم اردبیل

عاشورای حسینی روز اوج عزت و سرمستی شیفتگان انصار پاک باخته حسین(ع) است روزی که سند هویت بشریت را با خون خود امضاء کردند.

اردبیل صبح عاشورا را با استقبال از برپایی مجالس متعدد دعای پرشکوه زیارت عاشورا در مساجد، تکایا و منازل شروع می‌کند بعد از انجام این مراسم پرفیض روحانی و پذیرایی از حاضرین با صبحانه، به‌تدریج هیات‌های حسینی در قالب دستجات عزاداری از مساجد و محلات با در دست داشتن پرچم‌های عزاداری وارد مسیر ویژه عزاداری می‌شوند.

حضور گسترده عزاداران در روز عاشورا در خیابان‌های اردبیل شکوه خاصی داشته و تا ظهر عاشورا ادامه می‌یابد. با شنیده شدن صدای اذان ظهر عزاداران آماده برپایی نماز ظهر عاشورا به یاد آخرین نماز اباعبدالله الحسین(ع) در روز عاشورا می‌شوند.

شبیه‌خوانی در سطح شهر و توسط برخی محلات قدیمی اردبیل نیز از جمله برنامه‌هایی است که از صبح عاشورا در مکان‌های مشخص اجرا و تا ظهر عاشورا ادامه می‌یابد.

شامگاه عاشورا نیز عزاداران اباعبدالله الحسین(ع) با حضور در مساجد و محلات شام غریبان شهدای کربلا را برگزار کرده و در سوگ شهادت سرور و سالار شهیدان و ۷۲ یار باوفای ایشان عزاداری می‌کنند.