آیا باید از «عمامه صورتی» بترسیم؟

نورنیوز نوشت: فیلم مستند "عمامه صورتی" برای زیست بوم فرهنگی و اجتماعی ایران امروز، هم می تواند فرصت ها و برکت هایی داشته باشد و هم آفت ها و لطماتی. آنچه از این اثر می توان آموخت، تن دادن به گفت و گوی برابر با نسل معمایی جدید است. آنها بیش از هرچیز، از احساسی که می توان به آن عنوان "ناترازی" خود با مسئولان لقب داد، گلایه دارند. در مقابل، چیزی که در "عمامه صورتی" ناپذیرفتنی است و باید از آن پرهیز کرد سیاست زدگی، سطحی نگری، و ابزارانگاری در مواجهه با مسائل نوپدید اجتماعی ایران است.

 
از بحث برانگیزترین موضوعات و پربازدیدترین فیلم ها در شبکه های اجتماعی ظرف 10 روز گذشته، فیلم مستند "عمامه صورتی" است که به کارگردانی حسین شمقدری ساخته شده و در فضای مجازی به نمایش درآمده است. این فیلم 30 دقیقه ای برای یافتن پاسخ مسأله حجاب، امر به معروف و نهی از منکر، یک روحانی میانسال را به میان زنانی که بدحجاب یا بی حجاب خوانده می شوند برده و دیدگاه و استدلال آنها را درباره نوع پوششی که انتخاب کرده اند جویا می شود.
 

شیخ حسین صفری در این مستند به پارک ها، کافه ها، معابر عمومی و شهرک های ساحلی شمال می رود و با زنانی که حجاب ندارند رخ به رخ و سینه به سینه وارد گفت و گو می شود. مصاحبه شوندگان که انگار حضور یک روحانی را تا این اندازه نزدیک، چیزی غریب و بیرون از روال متعارف می پندارند در ابتدا واکنشی توأم با ترس و شگفت زدگی دارند اما به زودی با زبانی بدون لکنت، آنچه را در دل دارند به عیان ترین شکل ممکن بر زبان می آورند و استدلال های شان را در مخالفت با حجاب اجباری، نهاد روحانیت، نظام حکمرانی دینی و ... بازگو می کنند.

 
 تقریبا نیمی از زمان فیلم مستند به این نظرخواهی ها می گذرد اما در نیمه دوم، مستندساز آرام آرام از سطح توصیف به سطح تبیین و ریشه یابی میل می کند. در اینجا دیگر مردم نیستند که به عنوان "راوی" حرف می زنند؛ کارگردان و شیخ حسین صفری خود روبه دوربین شواهدی را بیان می کنند تا نشان دهند اگر فریضه امر به معروف و نهی از منکر در شرایط کنونی، کارآمدی لازم را ندارد به دودلیل است: اول اینکه ما مصداق اصلی این فریضه را به موضوع حجاب محدود کرده ایم و از امر به معروف مدیران و مسئولان غافلیم؛ و دیگر اینکه در برابر موج اشرافیگری برخی مسئولان رده بالای نظام منفعل بوده ایم و با سکوت در قبال این اشرافیت دولتی و حاکمیتی، مردم را به رفتارهای واکنشی واداشته ایم.

 
"عمامه صورتی" با صراحتی دور از انتظار، سراغ کسانی مثل امام جمعه مشهد و نیز علمای قم می رود و رفتار آنان را در حوزه مسائل اقتصادی به نقد می کشد.

 
در باب این مستند جنجالی که اکنون به یکی از پرحاشیه ترین موضوعات فرهنگی و اجتماعی تبدیل شده نکاتی قابل تأمل است:

 
زشت و زیبای یک اثر مستند
 
"عمامه صورتی" به محض انتشار در پلتفرم های نمایش رایگان فیلم، با استقبالی بسیار چشمگیر مواجه شد و در حد بسیار بالا در شبکه های اجتماعی چرخید و "وایرال" شد.

 
به نظر نمی رسد چیزی که در این بازخورد گسترده و فراگیر نقش اصلی را داشته  ساختار مستحکم یا بنیه قوی پژوهشی یا جامع نگری یا روایت هنرمندانه اش از یک واقعیت مشهود اجتماعی باشد. تقریبا تمام کسانی که کار را دیده اند به ضعف های فنی و ساخت نامنسجم و متشتّت آن اشاره کرده اند. راز استقبال عمومی از این اثر را باید جای دیگری جست و جو کرد؛

 
1. شاید اصلی ترین دلیل استقبال عمومی از "عمامه صورتی"،  تهور یا تابوشکنی آن باشد. برای اولین بار است که در فیلمی، یک روحانی ملبس، در کافه و پارک و ساحل دریا، روبروی دختران و زنان  بی حجاب می نشیند و نظرات تند و انتقادی شان را می شنود و بدون ممیزی به نمایش درمی آید. شیخ حسین صفری انگار تلاش دارد با این دختران "گفت و گو" کند بی آنکه چندان قصد "هدایت" شان را داشته باشد. این احتمالا همان چیزی باشد که نسل معمایی امروز،‌ می پسندند: "گفت و گو از موضع کاملا برابر بدون هدایت گری پدرسالارانه". معنای این همنشینی، الزاما قبول دیدگاه های متقابل نیست؛ بلکه اصل مهم، "پذیرش" طرف مقابل است با تمام مشخصه های ظاهری و عقیدتی اش. نکته اینجاست که پذیرش، مساوی تأیید نیست. گفت و گویی که مبتنی بر این پایه ها باشد سودمند و اثربخش است.

 
2. نسل نو (که "عمامه صورتی" فقط به دخترانش پرداخته است) احساس جوشانی دارد برای اینکه همان طور که هست دیده و پذیرفته و به رسمیت شناخته شود. انگار اصلی ترین مطالبه اش "رؤیت پذیر شدن" است. خیال می کند ارکان قدرت سیاسی و اجتماعی و آموزشی و اقتصادی کشور، آنها را نسلی از راه به در شده و طیفی طغیانگر و ویرانگر تصور می کند. باورش این است که در ساختار تربیتی کشور، به او به چشم یک "دیگری" و "غریبه" نگاه می شود. در چنین فضای روانی و احساسی (که معلوم نیست چقدر واقعیت داشته باشد) ناگهان شیخی را می بیند که روبرویش نشسته بی آنکه چشم ها را از گیسوان پریشان و ناپوشیده او بدزدد یا نگاهی سرزنش آمیز به او داشته باشد.

 
به نظر می رسد دختران بی حجاب در پارک و کافه، احساس می کنند "رضا مارمولک" از فیلم کمال تبریزی بیرون آمده و می خواهد به آنها بگوید « فقط خود خداست که بین بندگانش فرقی نمی‌گذارد. فی‌الواقع خداوند، اِند لطافت، اِند بخشش، اِند بی خیال‌شدن و اِند چشم‌پوشی و اِند رفاقت است.» و «راه های رسیدن به خدا به تعداد تمام مردم دنیاست.» درست است که دعوت به خیر یا امر کردن به معروف، فریضه ای دینی است اما شرط لازمش به رسمیت شناختن فرد و غریبه ندانستن اوست. "عمامه صورتی" می کوشد این شرط لازم را به جا بیاورد.

 
3. دختران و زنانی که در "عمامه صورتی" حاضرند، نمایندگانی از یک قشر اجتماعی اند. این قشر اجتماعی، به لحاظ کمّی هر تعدادی داشته باشند به لحاظ کیفی دارای جسارت کلامی هستند. دختر بی حجابی که در قاب دوربین با یک آخوند دهان به دهان می شود و بدون پرده پوشی آنچه را در ذهن دارد درباره نظام و شخصیت هایش بر زبان می آورد درجاتی از شهامت و اعتماد به نفس را دارد که حتی شاید کاذب باشد.

 
چنین جوانی در عین حال شجاعت این شیخ را هم به خوبی درک می کند و می فهمد این روحانی، ممکن است با دیدگاه او موافق نباشد اما خطر می کند و سراغ شان می آید و با آنها وارد گفت و گو می شود. این خطر کردن و به سراغ دخترانی با ظاهر نامتعارف آمدن و پای سخن شان نشستن، برای نسل نو شیرین و ارزشمند است. نسل نو اگر در میان دوربین ها و تریبون های صادق و سلیم داخلی، رویی خوش و گوشی شنوا پیدا نکند به سادگی و در کمترین زمان ممکن، در برابر دوربین ها و تریبون های ناسالم و مشکوک خارجی خواهد نشست.

 
4."عمامه صورتی" و شیخ نقش اولش، در ابتدا با جوانان به زبان سئوال و درخواست توضیح سخن می گوید اما مصاحبه شوندگان بی درنگ این وضعیت را معکوس کرده و شیخ را ( که چه بسا نماینده ای از حاکمیت نظام مستقر می دانند)‌ روی کرسی جواب می نشانند و او را به باد پرسش می گیرند.

 
شیخ آمده است تا از جوانان دلیل پوشش شان را بپرسد اما در کوتاه ترین زمان ممکن، خود به کسی تبدیل می شود که باید پاسخ بدهد. تبدیل " آخوند مستنطق و پرسشگر" به "شیخ پاسخ دهنده" احتمالا از دیگر دلایل جذابیت این فیلم مستند است. انگار مخاطب در این فیلم، ‌نه فقط شیخ حسین صفری بلکه نهاد روحانیت را روی کرسی استیضاح می بیند و این،‌ به خودی خود صحنه ای تماشایی برای اوست.  

 
5. فیلم البته خالی از ایرادات جدی نیست. شاید مهم ترین ایراد پژوهشی فیلم این باشد که سطحی نگر است و به یک مسأله غامض و حساس اجتماعی(حجاب و امر به معروف) برشی سطحی می زند و ازدرک لایه های بنیادین تحولات اجتماعی غفلت می کند. "عمامه صورتی" نمی تواند دریابد که نسل نو، به درجاتی از "کنشگری جسورانه"  رسیده و به تعبیر فلسفی، به " سوژه مدرن" تبدیل شده است. رفتارها و باورهای این نسل شاید اساسا برای نهادهای سنتی ما کمتر قابل درک باشد و تحلیل این رفتارها با شیوه های سنتی نیز راه به جایی نمی برد.

 
6. غیر از آفت سطحی نگری، فیلم از عارضه "نگاه تک عاملی" هم رنج می برد. "عمامه صورتی" مدعی است که اگر در میان دختران و زنان امروز، شاهد رفتارهای نامتعارف و بیرون از هنجار هستیم دلیلش آن است که امر به معروف را اشتباه فهمیده ایم. این حرف، هرچند حامل بخشی از حقیقت می تواند باشد اما عوامل و علل مهم دیگری را نادیده می گیرد. به طور کلی، فیلم رهیافتی یکسویه، ساده سازانه و تک عاملی دارد.

 
7. از "سیاست زدگی" فیلم هم نمی توان به سادگی گذشت. هم در روساخت و هم در زیرساخت فیلم، نشانه ها و دلالت های آشکار و پنهانی وجود دارد که تمایل فیلمساز را به یک دولت خاص در نظام جمهوری اسلامی گواهی می دهد. مخاطب با کمی دقت در فحوای اثر، می فهمد فیلم دنبال آن است که مثلا تقابلی میان گفتمانهای سیاسی که در دوره های مختلف سیاسی تجلی یافته  برقرار کند و با ردیف کردن مجموعه ای از شواهد تصویری و تاریخی، یکی را "بانی وضع موجود" و ریشه نابسامانی های فعلی معرفی نماید.

 
تمایل سیاسی، به خودی خود، عیبی برای هیچ اثر هنری نیست. عیب از آنجا پیدا می شود که پدیدآورنده اثر، مقاصد پنهان سیاسی اش را در غلافی از ترفندهای هنری به ذهن مخاطب تزریق کند. چنین اثری مصداق نگاه ابزاری به هنر یا ایدئولوژیک کردن هنر است. 

 
سخن آخر اینکه "عمامه صورتی" برای زیست بوم فرهنگی و اجتماعی ایران امروز، هم می تواند فرصت ها و برکت هایی داشته باشد و هم آفت ها و لطماتی. آنچه از این اثر می توان آموخت، تن دادن به گفت و گوی برابر با نسل معمایی جدید است.انها بیش از هر چیز از احساسی که می توان به آن عنوان "ناترازی" خود با مسئولان لقب داد، گلایه دارند. عمل صالح و کار فضیلت مند در مقابل این نسل، "شنیدن" است تا "گفتن"؛ "تحمل" است تا "هدایت"، "مدارا" است تا "ستیزه".
 

در مقابل، چیزی که در "عمامه صورتی" ناپذیرفتنی است و باید از آن پرهیز کرد سیاست زدگی، سطحی نگری، و ابزارانگاری در مواجهه با مسائل نوپدید اجتماعی ایران است. شاید چیزی که نسل نو می پسندد الزاما عمامه ای به رنگ صورتی نیست بلکه تفکری است که پدیده ها و واقعیتهای اجتماعی را به جای سفید و سیاه، خاکستری ببیند وبتواند با این نسل همسخنی کند.