ظهور داعش و پرسشي در خصوص تهديد امنيت ايران

بحران عراق، لايه هاي گوناگون دارد. لايه تاريخي، لايه جغرافيايي، لايه هويتي و ده ها بعد ديگري كه ما مي توانيم در مورد آن بحث كنيم. به طور حتم يكي از ابعاد آن بين المللي و خارجي است. در عين حال كه بعد تاريخي بسيار حائز اهميت است. پرچمي كه داعش بر افراشته پرچم عباسيان بوده و در حال بازسازي تاريخ است. اما مي خواهم بعد خارجي و بين المللي آن را با يك سوال مطرح كنم و آنكه چگونه مي توان بعد بين المللي و خارجي بحران عراق را تجزيه و تحليل كرد. سوال روشن و در عين حال مهم است. در پاسخ به اين سوال سه گزاره مطرح مي شود.

    

    1- بحران عراق نشانگر شكست يا ناموفق بودن پروژه هاي مهندسي اجتماعي منطقه يي و بين المللي است. پروژه هاي كه براي تهديد از خارج در منطقه طراحي شده بودند. (project)

    

    2- بحران عراق نشان دهنده يا بازتاب تغييرات گسترده يي است كه در نظام بين الملل و منطقه يي روي داده است. يعني بحران آينه يي از تغييرات بزرگ بوده كه در نظام بين المللي تحقق پيدا كرده است در 20 سال گذشته (process)

    

    3- بحران متاخر يعني داعش به يك فرآورده ها و آرايش جديدي از نيروها در منطقه شكل داده كه تاريخي، حساس و مهم است. (product)

    

    

    پروژه (project):

    طي 30-20 سال گذشته در منطقه پروژه هاي مداخله يي زياد شد. حداقل مي توان به پنج مورد آن اشاره كرد. نخست پروژه تغيير ژئوپولتيك منطقه كه توسط صدام با حمله به ايران صورت گرفت. در ادامه آن پروژه حمله صدام به كويت و از همه خطرناك تر پروژه تغيير خاورميانه توسط بوش بود. با وجود همه بحث هاي نرم و اساس پروژه بوش بر اين بود كه منطقه بايد از طريق نظامي مهندسي شود. در عين حال كه فقط مهندسي سياسي مطرح نبود. از اين رو بحران عراق نتيجه اين پروژه هاست. پروژه جديدتر و مهم تر، پروژه تغيير خاورميانه و تضعيف قدرت ايران از طريق به هم ريختگي سوريه است. آنچه اكنون مشاهده مي شود محصول چيزي است كه در سوريه تحت لواي حقوق بشر شروع شد. هرچند حقوق بشر مهم است اما پشت اين مساله پروژه يي براي تغيير منطقه مدنظر بود. پروژه آخر نيز پروژه داعش است. داعش مهندسي اجتماعي براي شكل دادن به منطقه است. تمامي بحران ها بر اساس مهندسي اجتماعي است و تصور بر اين بود كه مي توان جامعه را همان گونه كه مانند يك ساختمان مي توان ساخت، خاورميانه را شكل داد، دگرگون و جابه جا كرد. اين موضوع نوعا با تاكتيك و استراتژيك نيز همراه است.

    

    

    پروسه (process):

    بحران عراق بازتاب روندي است كه ما در نظام بين المللي در 20 سال گذشته شاهد هستيم. در روابط بين الملل هيچگاه به اندازه امروز با تعدد بازيگران رو به رو نبوديم. همه در عراق هستند. قبلادر سوريه بودند و اكنون در عراق به همين دليل نمي توان از هم جدا كرد. تعدد بازيگران به چه معناست. قدرت هاي جهاني، منطقه يي و كشورهاي كوچك مانند قطر در همه بحران ها به نحوي نقش ايفا كرده و مهم تر از آنها شايد بازيگران غيردولتي و غيرحكومتي هستند.

    اين خود زيرمجموعه يي دارد، مانند داعش كه هفته گذشته تعداد قابل توجهي از افراد جديد را در خود جذب كرده است. اين چه نوع بازيگري است. به طور حتم دولتي يا حتي NGO نيست. بازيگر جديدي است كه با مفهوم بسيار جالب جوامع ماوراي ملي ظهور يافته است. يعني افرادي كه در غرب هستند و در عين حال ارتباطات سرزميني و قومي با اين مناطق دارند. نكته قابل توجه در مورد تعدد بازيگران، خود افراد هستند. قعطنامه 2071 شوراي امنيت كه ذيل فصل هفت به تصويب رسيد، ضميمه يي دارد كه نام شش نفر در آن قرار دارد. سه نفر از كويت و سه نفر از عربستان. گفته شده اين افراد، بانيان و حاميان داعش هستند، بنابراين در ليست تحريم قرار مي گيرند. اين موضوع مختص به عراق نبوده و در نظام بين الملل مشاهده مي شود. بعد ديگر تحليل ها و بازتاب ها در خصوص تعدد بازيگران، باز شدن فضاي عمل براي ديگران است. فضا فقط جغرافيا نيست، بلكه فضاي اينترنت است. بريده شدن سر خبرنگار امريكايي طي روزهاي گذشته از طريق فضاي مجازي جهاني شده و به قول دومينيك مديسه، نظريه پرداز جديد روابط بين الملل، جهاني شدن احساسات را شاهد هستيم. اين رويداد احساسات را در غرب برانگيخت و معادله را عوض كرد. فضاي اينترنت مي تواند احساسات را نمايش دهد. اين فضا قدرت عمل همه بازيگران از جمله قدرت هاي منطقه يي و افرادي را كه پول، اسلحه و باندهاي مافيايي دارند بالابرده است. مساله ديگر درمورد تعدد بازيگران، پوست اندازي نظام منطقه يي و بين المللي است. ديگر نظام، نظام جهاني گذشته نيست. در مواردي كردها با امريكايي ها سازش هايي داشتند ولي آيا صرفا با امريكايي ها بودن براي كردها همه مسائل را حل مي كند؟ اين گونه نيست. جايگاه امريكا با وجود قدرت بسيار زياد اما اشتباهاتي كه مرتكب شده موجب تغيير شده است. يكي از بحث هاي اصلي در امريكا اين است كه امريكا كجاي نظام بين المللي قرار دارد. واقعيت اين است كه بحران عراق نشان دهنده پوست اندازي منطقه يي و بين المللي است.

    

    فرآورده ها (product):

    به نظر مي رسد نخستين فرآورده تغيير مفهوم خطر است. طي 30 سال در منطقه فروش خطر ايران كالاي استراتژيكي بوده و همه مي خريدند و بر اساس آن ائتلاف تشكيل مي دادند. اما طي يك سال گذشته بازار اين كالامقداري از سكه افتاده و با شك و ترديد رو به رو شده است. خطر داعش و ديدن خطرات واقعي در منطقه موجب اين تغيير و شكاف در ساختار ذهني خطرسازي ها شده است.

    اين فرآورده و محصول بسيار مهمي از نظر تغيير و تحولات است. نكته دوم بحران عراق مفهوم ائتلاف را دگرگون مي كند. اگر به عراق قبل از مالكي و حتي زمان بحث در مورد بركناري او نگاه كنيم، شاهد بهبود روابط مصر با عراق هستيم به گونه يي كه وزير امور خارجه مصر به عراق سفر كرد. نمي گويند ائتلاف كردند. ائتلاف فرم جديدي به خود گرفته و اين ائتلاف ها ناشي از بحران و شرايطي بوده كه در منطقه به وجود آمده است. به نظر مي رسد روابط ايران و عربستان هم تحت تاثير وضعيت پيش آمده، علايمي از دگرگوني به خودش گرفته است. نكته ديگر آمادگي براي هر چيز غيرمنتظره در اين منطقه است. اين مساله نه فقط در منطقه بلكه در نظام جديد بين الملل كه در حال تغيير است، هر روز با يك اتفاق تازه رو به رو هستيم كه دنيا را تحت تاثير قرار مي دهد. اين شوخي نيست.

    داعش به عنوان گروه بسيار خشن شايد خشن ترين گروه معاصر در نيروهاي سياسي باشد، ائتلاف خود با القاعده را از دست داده و جدا شده است. اين جدا شدن بر سر چه چيزي است؟ القاعده يي كه خود عامل خشونت و ترور بود. بحث دروني است. داعش مي گويد القاعده مشركين و كفار را خطر اصلي مي داند در حالي كه خطر اصلي شيعيان و رافضي ها هستند. به نظر مي رسد دنياي عرب و حتي امريكا از برآمدن داعش متعجب و شوك زده هستند. از اين رو معتقدم تحولات براي ما درس هاي استراتژيكي داشت. به همين دليل امنيت ايران بسيار مهم است. امنيت ايران بايد مهم ترين موضوع علوم اجتماعي ايران باشد. به نحوي كه بايد در پژوهش ها اين پرسش هاي مطرح شود كه امنيت ايران چگونه تهديد مي شود؟ داعش چگونه ظهور و بروز پيدا كرد و چه خطرات ديگري منطقه يي را كه هر روز يك اتفاق در آن روي مي دهد، تهديد مي كند؟ توجه به رابطه تامين امنيت ايران در رابطه با منطقه و وضعيت جهاني پروسه پيچيده و بايد دغدغه اصلي براي همه ما باشد. مي دانيد كه اگر امنيت در كشور يا جامعه نباشد، بقيه مسائل در كار نخواهد بود.

    بحران از بعد منطقه يي و بين المللي چگونه قابل تجزيه و تحليل است؟پاسخ اين است: بحران نتيجه پروژه هاي مهندسي و تغيير جوامع توسط قدرت هاي منطقه يي، قدرت هاي جهاني، بازيگران فرومنطقه يي و فروملي است. ديگر آنكه بحران عراق بازتابي از تحولي است كه در نظام بين المللي روي داده و از ديگر سو فرآورده ها و محصولات اين بحران تغيير در مفهوم خطر و اصطلاحات و پيچيدگي هاست. در عين حال فكر مي كنم با وجود همه خطرات، فرصتي براي ايران ايجاد كرده و دستاوردهايي در حوزه هاي مختلف به دست آورده است.

    

     استاد دانشگاه و تحليلگر مسائل بين الملل*

    

    □ روزنامه اعتماد