فقیه نوگرا؛ بررسی اندیشه و زندگی آیت الله سیدمحمد موسوی بجنوردی

سمیه متقی- هم میهن: «به نظر حضرت امام(ره) عنوان مفسد‌فی‌الارض به خودی خود، عنوان مجرمانه‌ای که مستحق اعدام باشد، نیست(اسفند 92)»، « ازدواج دوم برای همسر اول مصداق شکنجه است و شبهه شرعی هم دارد(اردیبهشت 93)»، «سود بانکی متناسب با تورم ربا نیست(خرداد 93)»، «آن‌چه در نهج‌البلاغه است، به خط امیرالمؤمنین نیست؛ آن‌ها را شریف رضی جمع‌آوری کرده است. براساس شناختی که از مولا وجود دارد، ایشان نمی‌گوید زن‌ها ناقص‌العقل، ناقص‌الدین و ناقص‌الحظ هستند و اصلاً این سبک، سبکِ مولا نیست(خرداد 96)»، «روحانیت جنبه‌ ارشاد و موعظه برای مردم دارد اما در زندگی خصوصی مردم نباید وارد شوند و وظیفه‌اش این نیست(مهر 96)»، «دروغ مصلحت‌آمیز را قبول ندارم! دروغ، دروغ است(گفت‌وگو با شفقنا)»، «اسلام دین اخلاق و انسان‌سازی است و جوازی برای بهتان که برخی آن را در مسائل سیاسی مطرح می‎کنند، در آن وجود ندارد(گفت‌وگو با سخن ما)»، «اینکه قاضی باید به عدالت حکم کند. در آنها هیچ‌گونه تقیید و تخصیصی وجود ندارد که چنین تکلیفی را به مردان اختصاص بدهیم؛ در این مورد نیز فرقی بین زن و مرد نیست.»

این جملات برخی از نظرات و سخنان آیت‌الله محمدموسوی‌بجنوردی است که شنبه پنجم اسفندماه پس از دوره‎ای بیماری درگذشت.

این سخنان از جمله مواردی است که هم در زمان طرحش از سوی موسوی‌بجنوردی بحث‎برانگیز بود و هم موجب شد که او از صف مراجع با نگاه سنتی جدا شده و در زمره افرادی باشد که فقه پویا و نوگرایانه را نمایندگی می‎کنند. او در مواردی مانند مسئله «سودبانک‌ها و مسئله ربا » به‌عنوان عضو شورای فقهی بانک مرکزی، برداشتی نوگرایانه را مطرح کرد که اگرچه نقد بسیاری به آن شد اما بسیاری در همین بُعد هم رویکرد او را پیشروانه با نگاه مبتنی بر درک عنصر زمان و مکان دانسته‌‌اند. همانطور که او در رابطه با مسائل اجتماعی، «زنان، حقوق و جایگاه‎ آنها» هم معتقد به همین رویه بوده‎است. چه آنجا که درباره «جواز قضاوت زنان» سخن گفته و چه آنجا که به «عدم جواز چندهمسری مردان» در جامعه امروز اشاره داشت.

از طرفی او در سخنانش بسیار به اسلام اخلاق‌گرایانه باورمند بوده است. چنانچه علاوه بر نپذیرفتن «دروغ مصلحت‌آمیز» به‌عنوان یک اصطلاح دینی، در گفت‌وگویی که خبرنگار هم‎میهن سال‎ها قبل درباره «جواز بهتان در اسلام و حدیث مباهته» با او انجام داد؛ او به صراحت گفت که «اسلام دین مبتنی بر فطرت است و رفتار غیراخلاقی و غیرعقلایی مانند «تهمت و بهتان به دشمنان برای حفظ اسلام» را نمی‎پذیرد، پس هر جا که چنین تفاوتی را دیدید؛ معتقدم برداشت اشتباهی صورت گرفته است.» و در نهایت چنین رفتاری را که برخی از فعالان سیاسی اقتدارگرا و تندرو نیز به آن برای توجیه رفتارشان در برهه‎های مختلف متمسک شدند، غیراسلامی و غیراخلاقی می‎دانست.

درباره منش سیاسی و روش زندگی او هم نام او معمولاً به‌عنوان شاگرد امام خمینی که در عراق و فرانسه ایشان را مشایعت کرده، برده می‎شود. او که فرزند سیدحسن بجنوردی بود، علوم حوزوی و دینى خود را در ایران و نجف نزد اساتید طراز اول از جمله پدر، آیت‌الله محسن حکیم و امام خمینی آموخت و در این مدت در مسجد جامع نجف (هندى) رسائل و مکاسب و کفایتین را به زبان عربى براى شیعیان کشورهاى عرب‌زبان همچون عراق، لبنان، سوریه و مصر تدریس مى‌کرد، از جمله شاگردان ممتازش هم افرادی همچون سیدعباس موسوی و شیخ راغب حرب از شهداى حزب الله لبنان بوده‎اند.

پس از بازگشت امام خمینی به ایران و پیروزی انقلاب او در دفتر استفتائات امام خمینی مشغول به کار شد و پس از آن در سال 1359 وقتی به دستور امام، دادگاه عالی قضات تشکیل شد، او عضو آن بود و به مدت دو دوره از سال 1360 تا سال 1368 به عضویت شورای عالی قضایی درآمد؛ یعنی تا زمانی که شورای عالی قضایی در رأس دستگاه قضا قرار داشت و در نهایت در بازنگری قانون اساسی و پس از فوت امام خمینی حذف شد. در این شورا بخش مهمی از تدوین قوانین و اصلاحیه‌های مربوط به قانون مدنی، آیین دادرسی کیفری، قانون مجازات اسلامی و نظارت مستقیم بر احکام همه دادگاه‌ها بر عهده او بود. او یکی از چهار نفر عضو هیئت عفو زندانیان به انتصاب امام خمینی بود و البته از جمله خاطراتی که در این دوران از او منتشر شد و موجب واکنش و سروصدا شد، خاطره او درباره دادستان انقلاب وقت بود، که او در گفت‌وگو با جماران در سال 92 گفت:«این آقا اصلاً حرف گوش نمی‌کرد. فردای آن روز نزد امام رفتیم. خدمت ایشان «امام خمینی(ره)» گفتم: آقا من یک چیزهایی دیدم که دیگر مجوز شرعی برای ماندن در این پست نمی‌بینم یا ایشان برود یا اگر ایشان می‌ماند، بنده بروم. شرح ماجرا را به امام گفتم. امام هم خطاب به حاج احمد آقا گفتند، احمد اگر اینها خواستند ایشان را بردارند، شما هیچ‌گونه مداخله‌ای نکنید و امام فرمودند: چه افرادی بهتر از شماها. فردای آن روز هم خطاب به آن آقا گفتم بیا خودت استعفا بده، ایشان هم همان موقع استعفا دادند، آقای دیگری جایگزین ایشان و دادستان  انقلاب شد.» واکنش و پاسخگویی به این خاطره با توضیح اینکه امام مخالف برکناری او بوده است؛ از سوی «محمدعلی امانی، سیدمحمدعلی مرویان‌حسینی، حسین همدانی، مرتضی صبحی و سید‌احمد حسینی» انجام گرفت و بحث بیش از این ادامه نیافت.

او از جمله چهره‎های سیاسی بود که اگرچه فعالیت تشکیلاتی سیاسی را در چارچوب مجمع روحانیون مبارز ادامه داد اما در فضای سیاسی و در نهادهای قدرت پس از فوت امام خمینی نقش‎آفرینی چندانی نداشت. موسوی‌بجنوردی پس از آن دوران، تدریس و تحقیق در دانشکده‌های حقوق دانشگاه شهید بهشتی، تربیت مدرس و نیز دانشکده الهیات دانشگاه تهران را دنبال کرد و در سال 1368 به رتبه دانشیاری و در فروردین سال 1382 به رتبه استادی رسید و در این مدت در کنار تدریس در «دایرةالمعارف بزرگ اسلامی» در کنار برادرش سیدمحمدکاظم موسوی‌بجنوردی نیز فعالیت کرد. او که چندسالی بود از فضای رسانه‎ای و ارتباطات به دلیل نامناسب بودن اوضاع جسمانی فاصله گرفته بود، شنبه 5 اسفند در سن 76 سالگی درگذشت.

تسلیت در پی درگذشت موسوی بجنوردی

مقام رهبری

درگذشت مرحوم آیت‌الله آقای سیدمحمد بجنوردی را به بازماندگان محترم ایشان تسلیت عرض می‌کنم و رحمت و مغفرت الهی را برای ایشان مسألت می‌نمایم.

سیدابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهوری

بسم‌الله الرحمن الرحیم/ انالله و اناالیه راجعون/ إِذَا مَاتَ اَلْمُؤْمِنُ اَلْفَقِیهُ ثُلِمَ فِی اَلْإِسْلاَمِ ثُلْمَةٌ لاَ یَسُدُّهَا شَیْءٌ/رحلت عالم پارسا حضرت آیت‌الله سیدمحمد موسوی‌بجنوردی(رضوان‌الله علیه) موجب اندوه و تأثر خاطر شد. این فقیه وارسته و چهره ماندگار فقه و حقوق، پس از سال‌ها مجاهدت و کسب فیض از محضر آیات عظام حضرت امام خمینی(‌ره)، آیت‌الله خوئی، آیت‌الله حکیم و پدر بزرگوارشان آیت‌الله سیدحسن بجنوردی (طاب ثراه)، عمر شریف خود را در مسیر ترویج معارف اسلامی، تالیف آثار متعدد، تربیت شاگردان و انجام فعالیت‌های مختلف قضایی و علمی در حوزه و دانشگاه‌های کشور سپری کرد و خدمات ارزشمندی برجا گذاشت. اینجانب این ضایعه را به حوزه‌های علمیه، علمای اعلام، شاگردان، علاقه‌مندان و نیز داماد بزرگوار و فاضل و خانواده گرامی ایشان، تسلیت می‌گویم و از درگاه خداوند بزرگ برای آن مرحوم رحمت واسعه و همجواری با اجداد طاهرینش و برای عموم بازماندگان معزز صبر و سلامتی مسئلت دارم.

غلامحسین محسنی‌اژه‌ای

جناب حجت‌الاسلام والمسلمین حاج‌سیدحسن خمینی دامت برکاته/ درگذشت حضرت آیت‌الله سیدمحمد موسوی‌بجنوردی که از همراهان نهضت امام خمینی(ره) و دارای خدمت قضایی، علمی و فرهنگی مختلف بودند را به جنابعالی و خانواده گرامی ایشان تسلیت عرض نموده و از خداوند متعال برای آن مرحوم علو درجات و رحمت و مغفرت الهی را مسئلت می‌نمایم.

سیدمحمد خاتمی، رئیس‌جمهور دوران اصلاحات

عالم عامل و علامه با فضیلت حضرت آیت‌الله حاج‌آقاسیدمحمد موسوی‌بجنوردی رضوان‌الله علیه دیده از دنیا فروبست و به دیدار معبود شتافت. این عالم جلیل‌القدر از شخصیت‌های بزرگ علمی و صاحب‌نظراتی بدیع و از استادان برجسته معارف اسلامی به‌خصوص فقه و تربیت‌کننده شاگردان فراوان و از پیشگامان مؤثر در عرصه انقلاب و مدافعان شایسته اندیشه و راه حضرت امام بود. فقدان او خسارتی بزرگ برای اسلام و ایران و حوزه‌های علمی بود که تنها لطف ویژه حضرت پروردگار می‌تواند آن را جبران کند. من این مصیبت بزرگ را به حضرت آیت‌الله حاج سیدحسن خمینی، داماد جلیل‌القدر و جناب آقای سیدمحمدکاظم بجنوردی برادر بزرگوار و به همسر باوفا و ارجمند ایشان و به فرزندان شایسته‌اش و به انبوه دوستان، ارادتمندان و شاگردان ایشان صمیمانه تسلیت عرض می‌کنم و از پیشگاه حضرت حق جلّ و علا برای این فقید سعید آمرزش و علو درجات و برای بازماندگان معزز صبر و اجر و سلامتی مسألت می‌کنم. سعادتمند زیست و سعادتمند درگذشت. راهش پررهرو و یادش گرامی باد!

حسن روحانی، رئیس‌جمهوری پیشین

رحلت عالم برجسته، انقلابی مخلص و حقوقدان ارزشمند، آیت‌الله سیدمحمد موسوی‌بجنوردی، از یاران صدیق امام راحل موجب تأسف و تألم فراوان شد. اینجانب با تسلیت فقدان این استاد فاضل به همسر مکرمه ایشان، حجت‌الاسلام‌والمسلمین جناب آقای سیدحسن خمینی داماد و دختر آن مرحوم و دیگر فرزندان، جناب آقای‌سیدمحمدکاظم موسوی‌بجنوردی برادر بزرگوار و خاندان معزز موسوی‌بجنوردی، از درگاه خداوند متعال برای آن مرحوم، علو درجات و برای عموم بازماندگان صبر و سلامتی مسألت دارم.

مجمع روحانیون مبارز

رحلت تأسف‌بار عالم ربانی و روحانی عالیقدر حضرت آیت‌الله حاج سیدمحمد موسوی‌بجنوردی ضایعه‌ای جبران‌ناپذیر است.  این عالم بزرگوار  فرزند مجتهد عالی‌مقام و دانشمند متتبع آیت‌الله میرزا حسن بجنوردی و از طرف مادر منتسب به بیت مرحوم آیت‌الله سیدابوالحسن اصفهانی بود و خود از مدرسان تیزهوش و نکته‌سنج حوزه علمیه و دانشگاه بود‌ند. ضایعه فقدان ایشان برای پژوهشگران فقه آل محمد – صلوات‌الله علیهم  - بسی تلخ و سنگین است. آیت‌الله بجنوردی به دلیل حظّ وافری که از محضر فقهی حضرت امام خمینی رضوان‌الله تعالیٰ علیه برده بود در تمام سال‌های طولانی که در دانشگاه‌ها و در میان طلّاب عزیز عزم راسخ در تدریس داشت در تبیین مبانی راهگشای استاد خود کوششی ستودنی به عمل آورد و در بسیاری از معضلات اجتماعی که ریشه فقهی و حقوقی داشت، نواندیشانه و براساس مصالح اجتماعی و نقش کلیدی عنصر زمان و مکان در اجتهاد و نیز با تکیه به دانش خود گره‌گشایی می‌کرد. آثار ارزشمند علمی و پژوهشی او که در قالب پرشماری از کتاب و مقاله و پایان‌نامه به چاپ رسیده است مأخذ و مرجع معتبری برای پژوهشگران حوزه فقه و مبانی حقوقی است. آن مرحوم در دهه اول انقلاب سال‌ها عضو شورایعالی قضایی بود و در آن سال‌ها بر حسب وظیفه‌ای که از جانب حضرت امام -ره- داشت در آزادی زندانیانی که ادامه حبس آنان ضرورتی نداشت تلاشی وافر داشت و با اصرار فراوان تلاش در تعدیل کسانی داشت که راه اصلاح را سختگیری بیشتر می‌دانستند. مرحوم آیت‌الله سیدمحمد بجنوردی که عضو مجمع روحانیون مبارز بود  همتی وافر برای حضور در جلسات مجمع داشت و الحق که حضور این شخصیّت وزین و علاقه‌مند به امام و انقلاب در این جلسات مغتنم بود.  مجمع روحانیون مبارز ضمن ابراز تأسّف عمیق از فقدان این عالم وارسته به بیت حضرت امام به‌ویژه به داماد گرامی‌شان آیت‌الله آقای حاج‌سیدحسن خمینی و به همسر و فرزندان آن مرحوم و برادر فرهیخته و شاگردان و علاقه‌مندان‌شان تسلیت می‌گوید و از ساحت خداوند رئوف و کریم برای آن فقیه فقید رحمت و رضوان الهی و حشر با ائمه اطهار (ع) و  برای همه مصیبت‌دیدگان شکیبایی و پاداش صابران را مسئلت دارد.

همچنین اسحاق جهانگیری، معاون اول رئیس‌جمهوری سابق، محمدجواد ظریف، وزیر خارجه پیشین، آیت‌الله محمدعلی‌ایازی، آیت‌الله سیدکاظم نورمفیدی، آیت‌الله علی‌اکبر مسعودی‌خمینی، آیت‌الله اسدالله بیات‌زنجانی، خانواده آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی، عبدالله نوری، محمدعلی انصاری، مجید انصاری، حمید انصاری، سیدعمار حکیم، هادی سروش، حسین علایی، ‍ محمدرضا عارف، محمد موحدی‌آزاد، دادستان کل کشور، محمدباقر نوبخت، رئیس پیشین سازمان برنامه و بودجه، محسن اسماعیلی، عضو مجلس خبرگان رهبری، سیدمحمدحسن ابوترابی‌فرد، امام‌جمعه موقت تهران، مجمع مدرسین و محققین حوزه علمیه قم، حزب همبستگی ایران اسلامی و بسیاری چهره‌های سیاسی و مذهبی دیگر در پی درگذشت آیت‎الله سیدمحمد موسوی‌بجنوردی پیام تسلیت دادند.