قفل مذاکرات هسته ای ایران چطور در دوره دوم بایدن یا ترامپ باز می شود؟

"باربارا اسلاوین" روزنامه نگار و کارشناس سیاست خارجی آمریکا در موضوع ایران، اخیرا با نگارش مقاله ای که در وبگاه اندیشکده "استیمسون" منتشر شده، وضعیت مذاکرات هسته ای ایران را با توجه به بحران های جاری در منطقه غرب آسیا و چشم انداز دولت بعدی آمریکا مورد بررسی قرار داده است.

به گزارش عصرایران، این کارشناس آمریکایی در مقاله خود نوشته:

در بحبوحه جنگ‌ها در غزه و اوکراین، حملات به کشتی‌ها در دریای سرخ، زدو خوردهای زنجیره ای متقابل بین آمریکایی‌ها و شبه‌نظامیان مورد حمایت ایران در عراق و سوریه و درگیری‌ها در سراسر مرز اسراییل و لبنان، موضوعی در سایه این بحران ها همچنان لاینحل و بلاتکلیف مانده است.

برنامه هسته‌ای ایران تا حد زیادی بدون کنترل پیش می‌رود و نقطه اشتعال بالقوه دیگری برای جهانی است که مملو از بحران است.

بر اساس آخرین گزارش آژانس بین المللی انرژی اتمی (IAEA)، ایران تا پایان فوریه 2024 بیش از 5 هزار کیلوگرم اورانیوم غنی شده انباشته کرده است که بیش از 120 کیلوگرم از آن تا خلوص 60 درصد غنی شده و به طرز خطرناکی به درجه خلوص تولید سلاح هسته ای نزدیک است. همین میزان اورانیوم اگر بیشتر غنی شود برای ساخت چندین بمب اتمی کافی است. 

بر اساس توافق هسته ای 2015 موسوم به برجام، ایران تا سال 2031 تنها اجازه داشت 200 کیلوگرم اورانیوم غنی شده زیر 5 درصد داشته باشد و کل برنامه آن تحت نظارت بی سابقه آژانس بین المللی انرژی اتمی قرار گرفت. این توافق پس از خروج دولت ترامپ در سال 2018 از بین رفت، در حالی که ایران به طور کامل به آن پایبند بود.

ایران قبل از کاهش محدودیت های  برجامی خود، یک سال با وجود خروج آمریکا و بازکشت تحریم ها با پایبندی کامل به تعهدات برجامی صبر کرد و سپس به صورت پلکانی از تعهدات برجامی خود کاست و همچنان که تلاش‌های دولت بایدن، اتحادیه اروپا و سایرین برای بازگرداندن توافق شکست خورده است، به پیشرفت برنامه هسته ای خود ادامه می دهد.

در سپتامبر 2023، ایالات متحده و ایران موفق شدند به تفاهم غیررسمی در مورد یک سری اختلافات برسند که انباشت 60 درصد اورانیوم در ایران را کُند کرد و همچنین 5 شهروند دوتابعیتی ایرانی-آمریکایی را که در زندان‌های ایران نگهداری می‌شدند، آزاد شدند. 

در مقابل، ایالات متحده اجرای تلاش ها برای جلوگیری از صادرات نفت ایران را کاهش داد و به کره جنوبی چراغ سبز داد تا 6 میلیارد دلار از درآمدهای نفتی ایران را که به دلیل تحریم های ایالات متحده در بانک های کره جنوبی مسدود شده بود، آزاد کند. این پول به بانک های قطر منتقل شد اما پس از حمله مرگبار حماس به اسراییل در 7 اکتبر 2023 و افزایش تنش بین ایالات متحده و سایر گروه های شبه نظامی تحت حمایت ایران پس از حمله اسراییل به غزه، دوباره مسدود شده است.

جنگ غزه جلوی نشستی را گرفت که قرار بود در اواخر اکتبر در عمان بین مقامات ایرانی و "برت مک گورک"، هماهنگ کننده کاخ سفید برای خاورمیانه و شمال آفریقا برگزار شود. 

طبق گزارش‌های منتشر شده، مک‌گورک در ژانویه 2024 در مذاکرات غیرمستقیم با ایران در عمان شرکت کرد، اما موضوع اصلی این مذاکرات نه احیای برجام بلکه ترغیب ایران به اعمال فشار بر حوثی‌های یمن برای توقف حملات خود به خطوط کشتیرانی در دریای سرخ بود. 

نشست دوم در ماه فوریه به تعویق افتاد زیرا دولت بایدن بر آتش بس اسراییل و حماس و آزادی گروگان های اسراییلی تمرکز داشت.

کارشناسان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای همچنان در جستجوی ایده‌های جدیدی هستند تا از آنچه برخی انتخاب بین بمباران ایران و ایران با بمب نامیده‌اند، اجتناب کنند.

مقامات ایرانی اصرار دارند که آنها به دنبال سلاح نیستند و تنها چیزی که می تواند آنها را به ساخت بمب تحریک کند، حمله آمریکا یا اسراییل به خاک ایران است. مورد دوم در حال حاضر بعید به نظر می رسد، اما رییس جمهور جو بایدن بارها گفته است که اجازه نخواهد داد ایران سلاح هسته ای تولید کند و اقدام نظامی را مستثنی نکرده است. اظهارات اخیر "علی صالحی"  یک کارشناس کهنه کار هسته ای ایران، مبنی بر اینکه ایران "همه قطعات" لازم برای ساخت بمب را در اختیار دارد، نگرانی ها را تشدید کرده است.

با بسته شدن پنجره پیشرفت در دوره اول ریاست جمهوری بایدن، به نظر می رسد مقامات ایرانی در تلاش برای افزایش اهرم فشار خود در صورت بازگشت دونالد ترامپ به کاخ سفید هستند. آنها همچنین درک می کنند که بایدن تمایلی به دادن امتیازات مهم در طول یک سال انتخاباتی ندارد، زیرا  پیشتر هم از سوی رقبایش به "مماشات" در مورد تفاهم غیررسمی سال گذشته متهم شده بود.

با این حال، هر کسی که در انتخابات آمریکا برنده شود، باید به زودی با این موضوع روبرو شود. قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل متحد که برجام را تایید می کند (قطعنامه 2231) در اکتبر 2025 منقضی می شود. پس از آن، تنها محدودیت بین المللی بر ایران، قول این کشور به عنوان یکی از امضاکنندگان معاهده منع گسترش تسلیحات هسته ای (NPT) برای عدم ساخت سلاح هسته ای بر اساس فتوای حرمت آیت الله خامنه ای رهبر عالی ایران خواهد بود.

ایرانی‌ها با توجه به تجربه تلخ خود از خروج ترامپ، به دنبال تضمین‌هایی هستند که هرگونه محدودیت اضافی را که می‌پذیرند، مزایای ملموسی برای تهران داشته باشد که نتوان آنها را با  چرخاندن یک قلم از میان برداشت. 

یک ایده این است که به ایران اجازه داده شود مقدار زیادی اورانیوم غنی شده 60 درصد را تحت نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در خاک  خود نگه دارد، اما به نظر می‌رسد که این یک راهکار راه‌گشا نیست، مگر اینکه ایران شفافیت برنامه خود را به‌طور چشمگیری افزایش دهد و برخی از نظارت‌های سرزده ارایه شده را بازگرداند. 

تحت توافق برجام این می‌تواند مستلزم بازگرداندن دسترسی روزانه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به تاسیسات اصلی غنی‌سازی ایران در نطنز و فردو و همچنین اجازه بازرسی از سایت‌های تولیدی سانتریفیوژها برای تضمین عدم انحراف از اهداف صلح آمیز هسته ای باشد.

ایران همچنین می‌تواند در نهایت، اختلاف با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را برای روشن کردن منبع ذرات اورانیوم یافت شده در 2 سایت اعلام‌نشده به آژانس را حل و فصل کند.

 این کشور می تواند به تعهدات قانونی خود برای اجرای کد 3.1 اصلاح شده عمل کند که بر اساس آن کشوری که توافق پادمانی با آژانس بین المللی انرژی اتمی دارد باید به محض تصمیم گیری برای ساخت تاسیسات هسته ای جدید به آژانس اطلاع دهد، نه 6 ماه پیش از بهره برداری و راه اندازی آن سایت هسته ای. 

اگر ایران می‌خواهد به عنوان یک کشور آستانه سلاح هسته‌ای بدون ایجاد مخالفت بین‌المللی گسترده‌تر ادامه دهد، پاسخگویی و شفافیت بیشتر حداقل نیاز است.

ایده دیگر استفاده از احیای یک ساله روابط دیپلماتیک ایران با عربستان سعودی برای ابداع یک توافق منطقه ای است که در ازای عقب انداختن برخی از پیشرفت های هسته ای ایران، سرمایه گذاری اعراب در این کشور انجام شود. 

این همچنین می تواند شامل همکاری منطقه ای در زمینه انرژی هسته ای غیرنظامی، به ویژه ایمنی تاسیسات هسته ای باشد. با توجه به اینکه سعودی‌ها مشتاق توسعه انرژی هسته‌ای خود هستند و امارات متحده عربی در آستانه راه‌اندازی نیروگاه چهارم خود است، چنین همکاری منطقه‌ای تحت نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ممکن است گامی مفید برای اعتمادسازی باشد.

ایران نیز مانند سایر نقاط جهان در تلاش است تا خود را برای احتمال تشکیل دولت دوم ترامپ آماده کند. مشاوران ترامپ عموما در قبال ایران بسیار سختگیر بوده اند و قول داده اند که سیاست به اصطلاح "فشار حداکثری" خود رادر قبال ایران دوباره با شدتی بیشتر به مورد اجرا بگذارند.

با این حال، سعودی‌ها و اماراتی‌ها - که بار سنگین انتقام‌جویی ایران برای خروج ترامپ از برجام را متحمل شده اند - ممکن است به ترامپ توصیه کنند که این بار در دوره دوم خود در مسیر دیگری حرکت کند.

ترامپ در مبارزات انتخاباتی خود برای اولین دوره ریاست جمهوری خود متعهد شد که برجام را که "بدترین" توافقی است که تا به حال مذاکره شده است، کنار بگذارد. این بدان معنا نیست که او برای جایگزینی تلاش نمی‌کند.

ایرانی ها ممکن است تمایلی به پاداش دادن به مردی که در سال 2020 دستور ترور مشهورترین ژنرال آنها، قاسم سلیمانی را صادر کرد، نداشته باشند. اما اگر ترامپ تصور می‌کند که استاد "هنر معامله" است، ایرانی‌ها هم با سنتی به نام "تعارف" با دوستان و دشمنان رفتار می‌کنند. جمهوری اسلامی ایران که اقتصاد متزلزلی  دارد و مشروعیت آن زیر سوال می رود، می تواند از یک بُرد دیپلماتیک استفاده کند.

در نهایت هیچ راه دیگری برای مهار برنامه هسته ای ایران جز از طریق دیپلماسی وجود ندارد. هیچ مسیر دیگری موفق نبوده است، و یک رویارویی نظامی جدید آخرین چیزی است که خاورمیانه مشتعل در میان شعله آتش بحران های مختلف، به آن نیاز دارد.