هفت سین، هفت میم یا هفت سِپند؟

انداختن سفره هفت‌سین رسم جدایی ناپذیر از نوروز است؛ رسمی که هر چند در سالیان گذشته از تغییرات به دور نبوده، اما ماهیت خود را حفظ کرده است و هنوز هم اکثر خانواده‌ها خود را مقید به اجرای این رسم می‌دانند.

«هفت‌سین» چه تغییراتی کرده است؟

به گزارش ایسنا،‌ درباره شکل‌گیری این رسم صحبت‌های متفاوتی مطرح می‌شود، اما همه بر این موضوع اتفاق نظر دارند که سرآغاز چنین رسمی، ایرانِ باستان است. در توضیح این موضوع، منیژه مشیری در مقاله «نوروز و نگاهی کهن به سفره هفت‌سین» آورده است: «زردشت برای گسترش یکتاپرستی مردم را به پرستش اهورامزدا فرامی‌خواند و از میان ایزدان بسیاری که مردم به آنها اعتقاد داشتند ۶ فرشته را انتخاب و آنها را به عنوان دستیار اهورامزدا در امور دنیایی معرفی می‌کند که در مجموع "هفت جاوید مقدس" را تشکیل می‌دهند.»

بر این اساس مشخص می‌شود شکل‌گیری سنتی، به نام سفره هفت‌سین صرفا برای زیبایی نبوده و فلسفه‌ای مقدس در آن وجود داشته است. مردم ایرانِ باستان با چیدن سفره هفت‌سین نوعی مراسم آیینی‌ را برای هفت جاوید مقدس یا «هفت اَمشاسپَندان» اجرا می‌کردند و آنچه بر روی سفره قرار می‌دادند نمادی از این اَمشاسپَندان بوده است.

بهمن،‌ اردیبهشت،‌ شهریور،‌ اسفند،‌ خرداد و مرداد، ۶ امشاسپندی هستند که در کنار اهورامزدا فعالیت دارند؛ نماد بهمن جانوران سوددِه مانند آبزیان، پرندگان و چهارپایان است. نماد اردیبهشت آتش چراغ یا شعله شمع،‌ نماد شهریور سکه و فلز، نماد اسفند خاک بِکر و تمیز، نماد خرداد آب و نماد مرداد هر نوع گل و گیاه است. بر این اساس آنچه که امروز به عنوان سفره هفت‌سین می‌شناسیم با آنچه که در ابتدا وجود داشته متفاوت است؛‌ اما علت این تغییرات چیست؟

با توجه به اینکه در طول زمان، ایران از گزند حمله اقوام مختلف به دور نبوده است، بروز برخی تغییرات در هفت‌سین وابسته به همین امر است. درعین حال به نظر می‌رسد مردم برای حفظ این آیین باستانی تصمیم‌ گرفتند به جای واژه‌های این «هفت سِپَند» به اختصار از «هفت‌سین» استفاده کنند. این تصمیم نشان دهنده آن است که پس از اتفاقات مختلف، مردم بنابر شرایط فرهنگی،‌ مذهبی،‌ اقتصادی و... اقلامی را یا به سفره هفت‌سین اضافه یا از آن کم کرده‌اند. همچنین در نقاطی از کشور حتی چیدن سفره‌هایی بر اساس «هفت‌شین» یا «هفت میم» نیز وجود دارد.

سفره هفت‌سین این روزها محتویات متفاوتی دارد که گاهی بحث بر سر بودن یا نبودن آنها شکل می‌گیرد. سیر،‌ سیب،‌ سکه،‌ سماق،‌ سنجد، سمنو، و سبزه؛ ارکانِ جدایی ناپذیر سفره هفت‌سین در کنار قرآن،‌ آینه و شمعدان است. سنجد به نشانه ورود به سرزمین خرد و دعوت به عقل، سیب نماد صحت و سلامت، سبزه نشانه از خودگذشتگی و سرزندگی، سمنو نشانه قوت و مبارزه با ضعف، سیر نماد مناعت‌طبع و قناعت، سرکه نماد پذیرش ناملایمات و سماق نشانه بردباری است.

اما با این حال برخی دانه‌های اسپند، چند دانه برنج، سُنبله گندم، ماهی قرمز،‌ تخم‌مرغ رنگی،‌ نان سنگک، ساعت و گل سُنبل را هم در سفره می‌گذارند. هرچند برخی اضافه شدن اقلامی به جز هفت‌ رکنِ اصلی سفره هفت‌سین‌ را نوعی از تهاجم فرهنگی می‌دانند و معتقدند آیین‌های نوروزی را دستخوش تغییرات کرده است؛ چنانچه هوشنگ جاوید - پژوهشگر تاکید می‌کند: «ورود ماهی قرمز به سفره نوروزی از دوره قاجار است، وجود ماهی قرمز روی سفره نوروز سندیت کهن ندارد. اگر از هموطنان زرتشتی هم بپرسید، هیچ کدام سر سفره هفت سین ماهی قرمز نمی‌گذارند.»

در این بین، برخی در کنار سفره هفت‌سین ایرانی از هفت‌سین قرآنی هم استفاده می‌کنند؛ به این صورت که ۷ آیه قرآن کریم که شروع آنها با «سین» است را با زعفران بر روی یک کاسه می‌نویسند و پس از تحویلِ سال کمی آب یا آبِ باران به آن اضافه می‌کنند و به نیت سلامتی می‌نوشند.

با این حال و با وجود تغییراتی که از ایران باستان تاکنون در چینش سفره‌ هفت‌سین اتفاق افتاده است، اما اصلِ وجودی این سفره زیر سوال نرفته و هنوز هم در هیاهوی روزهای پایانی سال افراد زیادی به جا آوردن این رسم را واجب دانسته و با وجود تمام مشغله‌ها به دنبال سبز کردن یا خریدن سبزه،‌ تهیه سمنو و... هستند.

پی‌نوشت: در بخشی از این گزارش از اطلاعات «نشریه کلک» و کتاب «نوروز و فلسفه هفت سین نوشته محمدعلی دادخواه» استفاده شده است.

خبرهای مرتبط