فطریه را چگونه و چه زمانی باید پرداخت کرد؟ / زکات فطریه را به چه کسانی می توان داد؟ / در ماه رمضان فطریه را پرداخت نکنید!

هر مسلمانی باید مبلغ یا مالی را که اسلام مشخص کرده، در روز عید فطر به قصد قربت پرداخت کند تا صرف رسیدگی به امور فقرا و دیگر موارد معین در فقه اسلامی شود.

به گزارش  تسنیم، در آموزه‌های قرآن و عترت، دلایل متعددی برای انواع عبادت عنوان شده و هر عملی که در دین مقدس اسلام مورد تأکید قرار گرفته، دارای مفاهیم عمیقی بوده و برکات و نعمت‌های زیادی نیز برای انسان به همراه دارد. در این میان، یکی از اعمالی که به منزله بخش تکمیلی روزه در ماه مبارک رمضان معرفی شده، پرداخت زکات فطره است که در میان مردم به عنوان فطریه هم شناخته می‌شود. شناخت آثار و ثمرات پرداخت فطریه می‌تواند موجب تقویت قوه ایمانی شده و درهای رحمت الهی را به روی ما بگشاید.

خبرگزاری تسنیم به منظور آشنایی بیشتر با حکمت‌ها و دستورالعمل‌های مربوط به فطریه، با استناد به آموزه‌های قرآن و حدیث و همچنین استفتائات از مراجع عظام تقلید و علمای دین به موضوعات اساسی در خصوص زکات فطره پرداخته است.

زکات فطره یا فطریه چیست؟

اولین پرسشی که در مواجهه با زکات فطره یا فطریه به ذهن خطور می‌کند، این است که اساساً فطریه چه مفهومی دارد و چرا باید بعد از یک ماه روزه گرفتن در ماه مبارک رمضان، حتماً مبلغ یا جنسی را به عنوان فطریه پرداخت کنیم؟

برای دانستن پاسخ این پرسش در وهله اول باید دقت شود که بنا بر آموزه‌های دینی، پرداخت زکات فطره بعد از یک ماه روزه‌داری در ماه رمضان و در روز عید فطر که روز اول ماه شوال است، واجب شرعی است. به این معنا که هر مسلمانی وظیفه دارد مبلغی یا مالی را که علمای دینی مشخص می‌کنند، در روز عید فطر به قصد قربت پرداخت کند تا صرف رسیدگی به امور فقرا و نیازمندان و دیگر مواردی شود که در فقه اسلامی تعیین شده است.

1. روزه‌داری و پرداخت فطریه مکمل یکدیگرند

هر عبادتی که در دین اسلام به عنوان واجب یا مستحب تعیین شده، دارای آثاری از رحمت و نعمت است؛ همان‌طور که هر عملی به عنوان حرام یا مکروه عنوان شده است، نتایج و پیامدهایی از شر و فساد به همراه دارد.

پرداخت زکات فطره یا فطریه هم از این قاعده مستثنا نیست. به عبارت دیگر، وقتی پرداخت مالی بعد از یک ماه روزه‌داری واجب عنوان شده، این مفهوم را دارد که خیرات و برکاتی و همچنین حکمت‌هایی در آن نهفته است.

یکی از حکمت‌ها را از میان کلام امام جعفر صادق علیه السلام می‌توان درک کرد، چنانکه آن حضرت فرموده‌اند: «به درستی که ادای زکات فطره ازجمله عوامل تمام‌کننده و کمال بخش روزه است، همان‌گونه که صلوات بر پیغمبر اسلام صلی‌الله علیه و آله ازجمله عوامل تمام‌کننده نماز است. زیرا هر کسی روزه بگیرد ولی زکات فطره را عمداً و از روی اختیار ترک کند، مانند آن است که روزه‌ای نگرفته است. چنانکه اگر کسی نماز بگذارد ولی بر پیغمبر اکرم صلی‌الله علیه و آله صلوات نفرستد، گویا نماز را اقامه نکرده است.» بر اساس این حدیث شریف، پرداخت فطریه به منزله تمام کردن و تکمیل کردن روزه در ماه مبارک رمضان است.

گویا خدای متعال عبادت جسمی مانند روزه را با عبادت اقتصادی مانند پرداخت فطریه در هم آمیخته و هر یک را مکمل دیگری قرار داده تا از این طریق یکی از شرایط روزه‌داری که درک شرایط فقرا است، در مرحله عملی هم محقق شود و روزه‌داران با درک آن شرایط، بخشی از دارایی خود را به نیازمندان برسانند.

2. حفظ جان و دور شدن مرگ

رویکرد دیگری که نسبت به پرداخت فطریه وجود دارد، آن است که آن را به منزله صدقه معرفی کرده‌اند. همان‌گونه که در روایتی می‌خوانیم امام صادق علیه السلام به شخصی فرمودند: «از طرف خودت و خانواده‌ات، زکات فطره را ادا کن و همه آنها را در نظر بگیر و کسی را فراموش نکن. چراکه اگر فردی از آنها را ترک کنی، بر فوت او خوف دارم.» آن شخص از حضرت سؤال کرد: «منظور از فوت چیست؟» امام علیه السلام فرمودند: «مرگ.»

با مرور این حدیث مشخص می‌شود که فطریه به عنوان صدقه و دفع‌کننده بلا و حتی مرگ معرفی شده است و افراد باید برای در امان ماندن جان خود و خانواده از پرداخت آن دریغ نکنند.

3. پرداخت فطریه به منزله تزکیه نفس

در تفسیر آیه «قَد أفلحَ مَن زکیها» عنوان شده که مقصود از «زکیها» پرداخت زکات فطره است؛ چنانکه این عمل یکی از مصادیق تزکیه نفس است. به این صورت که پرداخت فطریه می‌تواند منجر به پاکسازی روح از رذایل اخلاقی شود، چراکه پرداخت بخشی از دارایی به فقیران، فرد را از بخل و خساست دور کرده و احساس نوع‌دوستی و خدمت به دیگران را در وجودش تقویت کند.

چه کسانی باید فطریه بدهند؟

هر مسلمانی که بالغ، عاقل و هوشیار بوده و فقیر نباشد، باید در پایان ماه مبارک رمضان برای خود و نان‌خورهایش زکات فطره را پرداخت کند. در این صورت هر فردی با داشتن این شرایط چهارگانه، حتی اگر فرد غیرمسلمانی هم نان‌خور او باشد باید به ازای او نیز فطریه بدهد.

نکته قابل توجه این است ممکن است شخصی به دلایلی نتواند یک روز یا تمام ماه رمضان را روزه بگیرد، در این مورد باز هم پرداخت فطریه بر او واجب است و نگرفتن روزه، دلیل پرداخت نکردن فطریه نخواهد بود.

نکته دیگر آن است که «قوت غالب» به عنوان شاخصه پرداخت فطریه عنوان می‌شود. در این مورد باید دقت شود که قوت غالب در طول سال ملاک است، نه فقط در ماه رمضان. در عین حال بر اساس فتوای برخی از مراجع تقلید از جمله مقام معظم رهبری اگر از گندم، برنج، خرما، جو و مانند این‌ها داده شود، کفایت می‌کند و لازم نیست که حتماً قوت غالب فرد باشد.

چه کسانی از پرداخت فطریه معاف هستند؟

طبق آموزه‌های اسلامی چند گروه از افراد از پرداخت فطریه معاف هستند، هرچند که گرفتن روزه بر این عده واجب باشد.

1. فقرا:

طبق اسلام، فقیر کسی است که هزینه امرار معاش متعارف یک‌ساله خودش و نان‌خورهایش را به صورت یکجا و یا به طور متناوب نداشته باشد. پس اگر کسی در شب عید فطر خرجی یک سال را ندارد اما شاغل است و هر ماه درآمدی دارد، فقیر محسوب نمی‌شود. در عین حال کسی که بیکار است اما خرجی یک سال آینده را دارد، فقیر نیست. اما کسی که بی‌کار است و به اندازه خرجی یک سال آینده‌اش دارایی ندارد، فقیر شمرده می‌شود.

2. دختری که به خانه شوهر برود:

اگر دختری قبل از غروب آفتاب آخرین روز ماه رمضان به خانه شوهر برود و به طور رسمی زندگی مشترک خود را شروع کند، فطریه‌اش بر عهده شوهر است. اما اگر بعد از غروب آفتاب آخرین روز ماه رمضان به خانه شوهر برود، پدرش باید فطریه او را بپردازد. به عبارت دیگر دختری که عقد کرده ولی در خانه پدر زندگی می‌کند، فطریه‌اش بر عهده پدر است، مگر اینکه قبل از غروب آفتاب آخرین روز ماه رمضان به خانه شوهر برود.

3. جنین:

فطریه دادن برای بچه‌ای که در شکم مادر است و هنوز متولد نشده، واجب نیست چون هنوز نان‌خور کسی محسوب نمی‌شود.

4. نوزاد:

نوزادی که بعد از غروب آفتاب آخرین روز ماه رمضان به دنیا بیاید، فطریه ندارد. اما اگر نوزادی در ماه رمضان و قبل از غروب آفتاب آخرین روز این ماه به دنیا بیاید، پدرش یا کسی که مخارج مادر را متحمل می‌شود باید فطریه او را پرداخت کند.

خبرمرتبط: میزان فطریه 1403 از نظر آیات سیستانی، مکارم شیرازی، خامنه‌ای، نوری همدانی، جوادی آملی و صانعی (+جدول)

فطریه را به چه کسانی باید پرداخت؟

در مورد محل اصلی مصرف فطریه باید به نظرات مراجع عظام تقلید مراجعه کرد که دو نظر را ارائه داده‌اند. از یک طرف طبق نظر امام خمینی رحمه‌الله و بعضی از مراجع عظام تقلید، فطریه را می‌توان در تمام هشت موردی که زکات مال در آن مصرف می‌شود پرداخت کرد. یعنی شامل:

فقیران
مسکینان: یعنی افرادی که وضعیت اقتصادی‌شان از فقیران هم بدتر است.

مسافرانی که در راه مانده و خرج برگشت به شهر خود را ندارند.

بدهکارانی که نمی‌توانند قرض خود را بپردازند.

در راه خدا: یعنی در تمام کارهای خیری که سود و نفع آن به عموم مسلمین برسد. مانند ساختن و تعمیر مسجد، راه، پل، مدرسه و بیمارستان و ...
کافرانی که با دادن زکات به اسلام ترغیب می‌شوند یا در جنگ به مسلمانان کمک می‌کنند.

پرداخت به نائب امام یا کارمندان حکومت اسلامی که مأمور جمع‌آوری زکات و رساندن آن به نیازمندان است.

بعضی از علمای شیعه مانند آیات عظام صافی گلپایگانی، مکارم شیرازی و نوری همدانی هم معتقدند که فطریه مخصوص فقیران و مسکینان شیعه است و لازم نیست آن را در موارد دیگر هزینه کرد. به عنوان مثال آیت‌الله مکارم شیرازی در این باره تأکید کرده‌اند که: «زکات فطره برای شیعیان نیازمند باید مصرف شود. اما در صورت داشتن این شرط مثلاً می‌توان به زلزله‌زدگان نیز پرداخت کرد.»

در عین حال مستحب است هر کسی فطریه خود و خانواده‌اش را در وهله اول به اقوام و خویشاوندان فقیرش بدهد و اگر در میان آن‌ها فقیری نباشد، به همسایه فقیر یا اهل علم و فضیلت و تقوا که فقیر هستند، بپردازد.

چه زمانی فطریه را پرداخت کنیم؟

فطریه را در دو زمان می‌توان پرداخت کرد: یکی قبل از نماز عید فطر است که اگر کسی می‌خواهد نماز عید فطر را به‌جا بیاورد، احتیاطاً قبل از نماز عید، فطریه‌اش را پرداخت کند. دوم بعد از نماز عید فطر تا اذان ظهر است که اگر کسی قصد اقامه نماز عید فطر را ندارد، تا زمان اذان ظهر عید فطر فرصت دارد که فطریه‌اش را پرداخت کند.

بنابراین پرداخت فطریه در ماه رمضان صحیح نیست و اگر کسی در طول ماه رمضان فطریه خود و خانواده‌اش را پرداخت کرده، باید بعد از تمام شدن ماه مبارک، دوباره فطریه را بپردازد. چون زمان دقیق پرداخت فطریه، بعد از آخرین غروب ماه رمضان است.

اما اگر کسی به هر دلیلی موفق نشد تا موقع اذان ظهر عید فطر، فطریه‌اش را پرداخت کند، باید در اولین فرصت ممکن این کار را انجام بدهد. البته در این حالت نباید نیت ادا یا قضا کند.