‍ جهان از منظر اقتصاددان گرسنه؛ بررسی کتاب اقتصاد خوردنی

سازندگی: ها جون چانگ در اقتصاد خوردنی به بررسی نظریه‌های اقتصادی، با زبانی طنزآمیز و با چاشنی غذاها می‌پردازد.

در میان نهادگرایان تاریخی تا امروز بدیلی برای داگلاس نورث وجود ندارد، ولی پرشمارند افرادی که در آثار خود به مدد دستگاه نظری نهادگرایی و با رجوع به تاریخ، به سطح دانایی‌ها و عمق تحلیل‌ها می‌افزایند تا قدرت مواجهه با مسألۀ پیچیدۀ توسعه‌نیافتگی فراهم آید. در این میان برای فارسی‌زبانان افرادی چون عجم‌اوغلو، رابینسون و به‌خصوص ها ـ جون چانگ جایگاهی ویژه دارند.

ها ـ جون چانگ، اقتصاددان اهل کرۀ جنوبی و استاد اقتصاد در کالج مطالعات مشرق‌زمین و آفریقای دانشگاه لندن (SOAS) و از اقتصاددانان برجستۀ جهان است. جانگ پس از فارغ‌التحصیلی از دانشکدۀ اقتصاد دانشگاه ملی سئول، در دانشگاه کمبریج در رشتۀ توسعه اقتصاد سیاسی تحصیل کرد. آثار و مقالات او بیشتر متأثر از نوشته‌های اقتصاددانانی هم‌چون گونار میردال، کارل مارکس، فریدریش آوگوست فون هایک، جان کینز و فریدریک لیست است. مهم‌ترین کتاب‌های او عبارتند از: «اقتصاد: راهنمای کاربردی»، «نیکوکاران نابکار» و «بیستوسه گفتار دربارۀ سرمایه‌داری» که یکی از پرفروش‌ترین کتاب‌های بین‌المللی بود. هاجون چنگ در آثارش با طرح مثال‌های پرشمار از تجربه‌های تاریخی و با تیکه بر دستگاه نظری نهادگرایی، مخاطبان خود را به پرهیز از کوته‌بینی، سطحی‌نگری، ایدئولوژی‌زدگی اقتصادی، تک‌ساختی‌بینی و تک‌سبب‌بینی تشویق می‌کند. مهم‌ترین امتیاز آثار او شاید به نشان دادن زوایای جدید از تقدم رتبی مسائل سطح توسعه نسبت به سطوح خُرد و کلان است. ها ـ جون چانگ در این مسیر به طرزی هوشمندانه از تاریخ یاری می‌گیرد و چنین نکته‌‌سنجی‌هایی کتاب‌های او را در زمرۀ آثاری قرار می‌دهد که به کار مخاطبان این مباحث در ایران می‌آید.

جدیدترین کتاب ها ـ جون چانگ «اقتصاد خوردنی» است که انتشارات روزنه آن را با ترجمۀ محسن محمدی‌ایوانکی منتشر کرده است. این کتاب سفره‌ای رنگارنگ است برای علاقه‌مندان به اقتصاد، غذا و تاریخ! چانگ در کتابش ایده‌های چالش‌برانگیز اقتصادی را با دورچینی از ماجراهای غذایی دل‌پذیر از سراسر جهان سرو می‌کند. او برای بررسی نظریه‌های اقتصادی، با زبانی طنزآمیز از تاریخچۀ مواد غذائی رایج پرده بر می‌دارد. از اعتیاد دیرینه‌اش به شکلات می‌گوید و سر از بینش‌هائی بدیل دربارۀ عصر پساصنعتی در می‌آورد؛ از لزجی بامیه به در هم تنیدگی سرمایه‌داری با آزادی می‌رسد و در خلال پخت غذاهای گوناگون از تغییرات اقلیمی، ضرورت حفاظت‌گرایی، نقش شرکت‌های چندملیتی، اتوماسیون، دولت رفاه، کار مراقبتیِ بدون دستمزد، کوته‌نگری و غلط‌اندازی‌های‌ بازار آزاد و… سخن می‌گوید.

چانگ در این کتاب به خواننده آموزش می‌دهد که چگونه با نگاه کردن به جهان از طریق چشم یک اقتصاددان گرسنه، به فهم بهتری از پدیده‌های اقتصادی دست یابد و از خطاهای رایج در این زمینه جلوگیری کند. «اقتصاد خوردنی» شامل ۲۳ فصل و مقدمه‌ای به قلم فرشاد مومنی است. چنگ در هر یک از فصل‌ها به مسأله‌ای اقتصادی مربوط به غذا می‌پردازد. برخی از مسائلی که در این کتاب مورد توجه قرار گرفته‌اند، عبارتند از: رابطۀ بین شکلات و دوران پساصنعتی، رابطۀ بین بامیه و کاپیتالیسم، رابطۀ بین سوشی و افزایش تجارت جهانی و… در هر فصل، نویسنده با ارائه تجربه‌های شخصی و تاریخی خود از غذاهای متنوع، به تحلیل عوامل اقتصادی، سیاسی، تاریخی، و فرهنگی که در شکل دادن و تغییر آن‌ها نقش داشته‌اند، می‌پردازد. او با بهره‌گیری از داده‌ها، آمار و منابع موثق، حرف‌های خود را با مدرک و استنتاج‌های قاطع تأیید می‌کند. او هم‌چنین با بررسی و انتقاد از برخی از نظریه‌ها و فرضیات متداول در اقتصاد، به نقد و ارزیابی چالش‌ها و مسائل موجود در این حوزه می‌پردازد. ها ـ جون چانگ، با زبانی ساده و روان، مبانی پیچیده و تخصصی را به خواننده شرح می‌دهد و با افزودن جملات طنازانه و داستان‌های جالب، خواندن کتاب را برای خواننده دلنشین می‌کند.

الگوی مصرف و الگوی تولید
فرشاد مومنی در مقدمه‌ای که بر کتاب «اقتصاد خوردنی» نوشته معتقد است کتاب چانگ در زمینۀ مداخله‌های توسعه‌خواهانۀ دولت کرۀ جنوبی برای دست‌یابی به جایگاه کنونی‌اش مثال‌های الهام‌بخش پرشماری دارد. چانگ می‌گوید با وجود آن‌که خانوادۀ مرفهی داشت و قاعدتاً می‌توانستند از پس سفر به خارج در تعطیلات برآیند، به‌واسطۀ قاعده‌گذاری‌های دولت کرۀ جنوبی مبنی بر ممنوعیت خروج از کشور برای مقاصد تفریحی، تا پیش از رفتنش به لندن برای ادامۀ تحصیل، از کره خارج نشده بود. او هم‌چنین تصریح می‌کند که در اوج جنگ سرد، دولت کرۀ جنوبی برای بیش از دو دهه برای انگیزه‌های توریستی گذرنامه صادر نمی‌کرد، چون دولت می‌خواست از همۀ دلارهای صادراتی جهت خرید ماشین‌آلات و مواد خام مورد نیاز برای توسعۀ اقتصادی بهره‌برداری کند و لذا هیچ ارزی برای سفرهای خارجی باقی نمی‌ماند.

چانگ علاوه بر طرح موضوع ممنوعیت سفر خارجی، این بحث را پیش می‌کشد که حتی در داخل کشور نیز دولت اجازۀ عرضۀ مواد غذایی خارجی را نمی‌داد. به اعتقاد مومنی «پشت هر کدام این تصمینات، منطق‌های بسیاری نهفته است که می‌توان در چارچوب الگوی روش‌شناختی خاص تحلیل‌های سطح توسعه، با شرح و بسطی بسیار فراتر از مباحث چانگ به آن‌ها پرداخت». مومنی در بخش دیگری از مقدمۀ خود می‌نویسد: «از میان انبوه مزایای این کتاب به گمان اینجانب، بالاترین امتیاز را باید به حساسیت‌زایی شدید نسبت به الگوی مصرف و نقش آن در توسعه داد؛ عرصه‌ای که ما در آن نیز با گرفتاری‌های معرفتی و اقتصاد سیاسی مواجه هستیم.

وقتی بحث از روش‌شناسی توسعه مطرح می‌شود یکی از حیاتی‌ترین مسائل فهم صحیح توالی‌هاست و یکی از پرمناقشه‌ترین و پیچیده‌ترین توالی‌ها توالی مربوط به الگوی مصرف و الگوی تولید است. می‌توان بزرگترین خدمت فردریک لیست را به تمامی کشورهای توسعه‌خواه جهان همین حساسیت‌آفرینی نسبت به نقش تعیین‌کنندۀ درک صحیح از توالی‌ها در رابطۀ میان الگوی مصرف و الگوی تولید دانست. برای نخستین بار در سال‌های میانی قرن نوزدهم لیست به رهبران وقت آلمان هشدار داد که یکی از خطرناک‌ترین اثرات آموزه تجارت آزاد، نظریۀ مزیت مطلق آدام اسمیت و مزیت نسبی دیوید ریکاردوست، که صراحتاً افزایش رفاه را از دریچۀ افزایش مصرف و با حاکم ساختن تجارت آزاد دنبال می‌کنند. او معتقد بود اگر جامعه‌ای الگوهای مصرفیِ بی‌ارتباط با بنیۀ تولیدی‌اش را پیش بگیرد بدون تردید به دام دست‌نشاندگی و استعمار خواهد افتاد. بحث‌های این حیطۀ جذاب، به قدری پرشمار است که نمی‌توان حدی برای‌شان متصور شد. تا آنجا که من به خاطر می‌آورم در میان اندیشه‌ورزان علوم انسانی و اجتماعی ما نیز بودند کسانی که هم با رویکردهای گذشته‌نگر حساسیت و اهمیت مسأله را برجسته ساختند و هم با رویکردهای آینده‌شناختی نشان دادند که فهم صحیح توالی میان الگوی مصرف و الگوی تولید، از پاشنه آشیل‌های اصلی رقم‌زنندۀ سرنوشت کشورهاست.

منطق مسأله وقتی از دریچۀ تحلیل‌های سطح توسعه بدان می‌نگریم بسیار اقناعی و آموزنده است، ولی نباید مسألۀ فریب‌کاری، تبلیغات دروغین، دستکاری واقعیت‌ها و مسائلی از این دست را از نظر دور داشت. در این زمینه منطق متفکران بزرگ توسعه چنین است: یک جامعه برای هم‌آوازی با استانداردهای روز دنیا در زمینۀ مصرف شاید تنها به چند ثانیه زمان نیاز داشته باشد، ولی اگر کشوری عقب افتاده بخواهد با استانداردهای روز دنیا در زمینۀ الگوی تولید همگام باشد با مجموعه‌ای از خطیرترین و پیچیده‌ترین امور قابل تصور در دنیا مواجه خواهد شد که شدیداً و عمیقاً نیازمند اندیشه‌ورزی و تلاش بی‌وقفه‌اند». «اقتصاد خوردنی» یک کتاب آموزنده و سرگرم‌کننده است که به هر کسی که علاقه‌مند به یادگیری اقتصاد و غذاست، پیشنهاد می‌شود. این کتاب به خواننده کمک می‌کند تا با نگاه کردن به جهان از طریق چشم یک اقتصاددان گرسنه، به فهم بهتری از پدیده‌های اقتصادی دست یابد و از خطاهای رایج در این زمینه جلوگیری کند.