ماجرای ممنوع از کاری زری خوشکام و شروط خانواده برای ازدواج او با علی حاتمی

نرگس کیانی - هم میهن:  زری خوشکام، بازیگر پرکار سال‌های پیش از انقلاب و خانه‌نشین سال‌های پس از آن، روز جمعه ۲۸ اردیبهشت‌ماه در ۷۷ سالگی درگذشت.

این خبری بود که در اکثر رسانه‌ها با تیتر «درگذشت همسر علی حاتمی» منتشر شد هرچند خوشکام بیش از همسر علی حاتمی و مادر لیلا حاتمی بودن، بازیگر شناخته‌شده‌ای بود که ازدواج، مادر شدن، سپس وقوع انقلاب و سال‌ها ممنوعیت از کار انقطاعی تاریخی میان دوره فعالیتش در سینما پدید آورد.

انقطاعی که او در گفت‌وگویی کوتاه به بهانه اکران فیلم سینمایی «در دنیای تو ساعت چند است؟»، اولین ساخته بلند صفی یزدانیان در شماره‌ ۴۹۳ ماهنامه فیلم (تیرماه ۱۳۹۴) چنین روایتش کرد: «قبل از انقلاب فقط چند ماهی در سینما حضور داشتم و بعد از آن به‌عنوان بازیگر فقط در فیلم‌های علی حاتمی بازی کردم. بعد از انقلاب هم مسائلی پیش آمد که ممنوع‌ازکار شدم و حتی در سینمای علی حاتمی هم نتوانستم به‌عنوان بازیگر حضور داشته باشم.»

او که از سال ۱۳۴۹ وارد عرصه سینما شد و هنگام انجام این گفت‌وگو نزدیک به نیم‌قرن از حضورش در این عرصه می‌گذشت نظر به همه فاصله‌های پیش‌آمده میان دوره‌های کاری‌اش در سینما گفته بود، نمی‌تواند ادعا کند که به‌عنوان بازیگر نیم‌قرن مقابل دوربین بوده است.

پرکار در سال‌های پیش از انقلاب
زری خوشکام با نام شناسنامه‌ای زهرا خوشکام که به اسم زهرا حاتمی نیز شناخته می‌شد، هرچند خودش می‌گفت همان زری خوشکام را ترجیح می‌دهد، متولد هشتم دی‌ماه ۱۳۲۶ در اصفهان بود.

این ستاره پیشرو سینمای ایران در دهه ۵۰، هنرپیشگی را با فیلم «آدمک» به نویسندگی و کارگردانی خسرو هریتاش آغاز کرد؛ فیلمی که به‌صورت رنگی و توسط مصطفی عالمیان فیلمبرداری شد و علاوه بر زری خوشکام، چهره‌های جوان دیگری چون سیامک دولتشاهی، بهروز به‌نژاد و فریده صادقیان نیز در آن بازی کردند.

«آدمک» در میان انبوه فیلم‌های ساخته‌شده در سال ۱۳۵۰ عنوان یکی از بهترین‌ها را به خود اختصاص داد، اما خوشکام با بازی در فیلم «کلبه‌ای آن سوی رودخانه»، به کارگردانی احمد شیرازی در نقش مقابل ناصر ملک‌مطیعی در سینما شناخته شد و پس از آن بارها و بارها پیشنهاد بازی در نقش زنان اغواگر را گرفت.

او که در بازی در چنین نقش‌هایی در مقابل ستارگان مرد و جوان‌اول‌های فیلمفارسی‌ بی‌پروا بود به‌سرعت به شهرت و محبوبیت رسید و در «مرد هزار لبخند» به نویسندگی سعید مطلبی و کارگردانی سیامک یاسمی مقابل محمدعلی فردین، در «رشید» به نویسندگی و کارگردانی پرویز نوری مقابل بهروز وثوقی و بهمن مفید، در «الکلی» به کارگردانی و نویسندگی محمدعلی جعفری مقابل سعید راد و در «توبه» به نویسندگی و کارگردانی اسماعیل پورسعید مقابل ایرج قادری بازی کرد.

با ازدواج زری خوشکام با علی حاتمی اما خانواده خوشکام که از ابتدا مخالف حضور فرزندشان در سینما بودند شرط‌وشروطی را پیش پای زوج جوان گذاشتند. شرط‌وشروطی که خوشکام در گفت‌وگو با احمد طالبی‌نژاد به‌بهانه اکران فیلم «شعله‌ور» به کارگردانی حمید نعمت‌الله به بخشی از آن‌ اشاره کرد و گفت که از علی حاتمی خواسته شد تا او دیگر فعالیتی در سینما نداشته باشد و حاتمی هم قبول کرد که خوشکام فقط در فیلم‌های خودش بازی کند.

درواقع خوشکام که فقط حدود یک‌سال در سینمای ایران کار کرده بود در پی این ازدواج ترجیح داد فقط در کار‌های همسرش حضور داشته باشد. با آغاز زندگی مشترک، خوشکام به گفته خودش در همان مصاحبه همه ۱۲ قرارداد پروپیمانی را که داشت به‌همراه پیش‌قسط‌هایی که گرفته بود، پس داد و از سوی تهیه‌کننده‌های بسیاری بایکوت شد و همین موجب شد درمجموع روزگار چندان خوشی نداشته‌ باشد.

در پی این شرایط بود که زری خوشکام و علی حاتمی به‌دنبال صحبت با پرویز صیاد از دوستان قدیمی‌شان به این نتیجه رسیدند که هرکدام مبلغی آن‌طور که خوشکام می‌گوید، نفری ۵۰ تومان بگذارند و «خواستگار» را به نویسندگی و کارگردانی علی حاتمی با بازی پرویز صیاد و زری خوشکام بسازند.

فیلمی که به‌‌رغم ارزش‌های هنری‌اش با شکست تجاری مواجه شد و شکست خورد. با شکست «خواستگار» (۱۳۵۱) و ادامه روزهای سخت در پی مضیقه مالی، حاتمی با نظر پرویز صیاد «ستارخان» (۱۳۵۱) را ساخت. فیلمی که به‌‌رغم شایستگی‌هایش باز هم مورد بی‌مهری قرار گرفت و حاتمی پس از آن به تلویزیون روی آورد و اولین سریالش، «داستان‌های مثنوی معنوی» (۱۳۵۲) را ساخت که زری خوشکام در آن دستیارش بود.

سریال بعدی حاتمی، اثری خیابان‌خلوت‌کن، «سلطان صاحبقران» (۱۳۵۴) نام داشت که زری خوشکام در آن نقش همسر امیرکبیر و خواهر ناصرالدین‌شاه را برعهده گرفت. بازی خوشکام در این نقش یکی از تجربه‌های ارزشمند تاریخی او در همکاری با علی حاتمی را رقم زد.

با این وجود چند سال بعد که قرار شد نقشی مشابه (آمینه اقدس، عروس نورچشمی خان مظفر) را در سریال «هزاردستان» بازی کند نامه‌ای به دست علی حاتمی رسید که از ممنوع‌بودن نمایش چهره همسرش خبر می‌داد و خوشکام با وجود تلاش بسیار از سریال حذف شد و افسوس آن برای تماشاگران ماند. این آغاز سال‌های خانه‌نشینی زری خوشکام بود.

بازیگری که علی حاتمی هرگاه می‌خواست از او نام ببرد از اصطلاح «طفلک زری» استفاده می‌کرد و گونه‌ای دلسوزی توأم با احترام نسبت به او که حتی در انجام ساده‌ترین کارهای زندگی هم همسرش را یاری می‌داد، داشت.

خانه‌نشینی سال‌های پس از انقلاب
سال ۱۳۷۶ بود که زری خوشکام متوجه پایان ممنوع‌ازکاری خود شد. هنگامی که به پیشنهاد مرتضی شایسته، تهیه‌کننده آخرین فیلم ناتمام‌مانده علی حاتمی؛ «جهان‌پهلوان تختی»، حضوری کوتاه مقابل دوربین داشت. فیلمی که در نبود حاتمی، بهروز افخمی کارگردانی آن را برعهده گرفت و حضور زری خوشکام در آن در نقش همسر علی حاتمی در تیتراژ، با عنوان «با حضور افتخاری زهرا حاتمی» اعلام شد و از آنجا که مشکلی پیش نیامد خوشکام متوجه شد که گویا دیگر ممنوعیتی در کار نیست.

پس‌از‌آن فیلمنامه‌ای که مطابق سلیقه‌ خوشکام باشد به او پیشنهاد نشد تا اینکه در سال ۱۳۸۲ در اثری از علی مصفا ـ همسر لیلا حاتمی ـ به‌نام «سیمای زنی در دوردست» (۱۳۸۲) حضور افتخاری پیدا کرد و سپس در نخستین ساخته بلند صفی یزدانیان؛ «در دنیای تو ساعت چند است؟» (۱۳۹۳) نقش حواخانم، مادر لیلا حاتمی را برعهده گرفت و دو سال بعد در «شعله‌ور» به کارگردانی حمید نعمت‌الله جلوی دوربین رفت. آخرین حضور زری خوشکام در سینما اما به سال ۱۳۹۹ و بازی در «طلاخون» به کارگردانی ابراهیم شیبانی برمی‌گردد که در پی شیوع ویروس کرونا عاقبت در سال ۱۴۰۱ اکران شد.

انتخاب و اجبار
زری خوشکام، بازیگری که ازدواج و سپس انقلاب و بعدتر ممنوع‌ازکاری منجر به ایجاد وقفه‌ای بسیار طولانی میان سال‌های فعالیتش در عرصه سینما شد، اما هیچ‌گاه از این اتفاق احساس کمبود و خسران نکرد.

او در گفت‌وگو با احمد طالبی‌نژاد در پاسخ به این سوال که اگر به سال‌های دور که تازه وارد سینما شده بود و هنوز با علی حاتمی ازدواج نکرده بود بازگردد، آیا از دوری پیش‌آمده‌ احساس خسران می‌کند و در دل می‌گوید ای‌کاش سرنوشت به شکل دیگری رقم می‌خورد یا خیر؟ گفته بود که هیچ‌گونه احساس کمبود و خسرانی ندارد و رضایت‌مند است.

نکته مهم مورد اشاره او اما این بود که این انتخاب، با اجباری که بعدها به کناره‌گیری از بازیگری ناچارش کرد متفاوت است. اجباری که موجب شد هیچ‌گاه نداند به چه‌دلیل سال‌ها ممنوع‌ازتصویر شد و چرا از کاری که عاشقانه دوستش داشت محرومش کردند.