بازخوانی کودتای ۲۸ مرداد: مصدق در تنگنا

سازندگی- نیره خادم: محمد مصدق، نخست‌وزیر ایران که در جریان پیروزی سی‌ام تیر سال ۱۳۳۱ دوباره بر سر کار آمده بود ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ به دنبال یک کودتای نظامی از نخست‌وزیری کنار گذاشته شد و با حذف او از صحنه سیاست ایران، مسیر تاریخی کشور به کلی تغییر یافت. با گذشت بیش از ۷۰ سال از آن واقعه، اکنون دیگر دخالت دولت‌های انگلیس و آمریکا در این کودتا، دیگر تنها یک فرض نیست و اسنادی که هرازگاهی توسط سازمان‌های اطلاعاتی جهانی منتشر می‌شود، این موضوع را تایید می‌کند. ماجرای کودتا اما ابعاد مختلفی در ایران داشت. از یک‌سو جدال و اختلاف‌نظرهای مصدق به‌ عنوان یک فرد تاثیرگذار در میان مردم با رضا پهلوی و فرزندش محمدرضا و نقش او در ایجاد محدودیت برای آنها و از سوی دیگر، کوتاه شدن دست دولت انگلیس از نفت ایران با تاسیس شرکت ملی نفت ایران و ملی شدن صنعت نفت، پیش‌زمینه حوادث بعدی و کودتا شد.

طرح کودتا توسط آمریکا و انگلیس

طرح‌ریزی این کودتا با مشارکت دولت‌های انگلیس و آمریکا به سرانجام رسید. «کرمیت روزولت»، رئیس اداره خاور نزدیک سازمان سیا به‌عنوان فرمان عملیات تیرماه همان سال پس از ملاقات با محمدرضا پهلوی، نظر او را برای سرنگونی دولت جلب کرد و کار کلید خورد. نیمه‌شب ۲۵ مرداد، فرمان عزل مصدق توسط سرهنگ «نعمت‌الله نصیری»، فرمانده گارد شاه به او ابلاغ شد اما نخست‌وزیر ایران زیر بار نرفت و با صدور اعلامیه‌ای از وقوع یک کودتای نظامی در تهران و خنثی شدن آن خبر داد. پس از پخش خبر شکست کودتا از رادیو، پهلوی ‌دوم همراه همسرش ثریا اسفندیاری به عراق و سپس به رم رفت تا از آنجا به انگلیس یا آمریکا برود. روزهای ۲۶ و ۲۷ خرداد برای مردم ایران در التهاب و هیجان گذشت. سقوط سلطنت و برپایی جمهوریت در ذهن افکار عمومی شکل گرفته بود اما دستگاه تبلیغاتی انگلیس و آمریکا هم تخریب چهره سیاسی مصدق، رشوه دادن به برخی از نمایندگان وقت پارلمان ایران، سازماندهی نیروهای نظامی و به راه انداختن راهپیمایی‌ها و اعتراضات خیابانی را در دستور کار داشتند. قرار بود مصدق با طرح یک همه‌پرسی، کار سلطنت را تمام کند اما همه چیز وارونه شد. در آن روز آهنگ شعارهای متناقضی در کوچه و بازار پیچیده بود، مرگ بر شاه، زنده‌باد مصدق در برابر مرگ بر مصدق و زنده‌باد شاه. در نهایت «فضل‌الله زاهدی» به ‌عنوان مجری طرح کودتا به جای مصدق نشست و کودتا عملی شد. مصدق یک روز بعد از کودتا دستگیر شد و روز ۳۰ آذر همان سال به سه سال حبس محکوم شد. او در روزهای پایانی این حکم به صورت غیرقانونی به احمدآباد تبعید شد و تا پایان عمر همان‌ جا ماند.

اعتراف به اشتباه

حوادث آن روزها از دیدگاه طرفداران سلطنت،قیام ملی نام گرفت و مخالفان نیز از آن تحت عنوان کودتا یاد کردند اما قضاوت در این ‌باره با انتشار اسناد طبقه‌بندی شده از سوی وزارت امور خارجه آمریکا راحت‌تر شد. کشته و زخمی شدن عده زیادی از مردم توسط نیروهای نظامی و افراد اجیر شده در سندهای بازیابی شده از آرشیو اداره کل پژوهش و اسناد ریاست‌جمهوری تایید شده بود؛ مطلبی که در همان روزها از سوی «سعید حکمت»، رئیس اداره پزشک قانونی به فرمانداری نظامی تهران طرح شده بود: در این روز ۴۱ تن کشته و ۷۵ تن مجروح شده‌اند که هویت ۲۴ تن از کشته‌شدگان معلوم شده و هویت بقیه افراد معلوم نیست. سازمان سیا براساس قانون گردش آزاد اطلاعات سرانجام در سال ۲۰۱۳ اسناد طبقه‌بندی محرمانه درباره کودتا را منتشر کرد، اگرچه باز هم برخی اطلاعات و صفحات گزارش در متن غایب بود اما همان اسناد برای تاکید بر یک کودتای آمریکایی و انگلیسی کافی است. وزارت امور خارجه آمریکا ۵ سال بعد در ژوئن ۲۰۱۷ اسناد دیگری از کودتای ۲۸ مرداد را منتشر کرد. این اسناد به وقایع سال‌های ۱۳۲۹ تا ۱۳۳۲ و حوادث پیش از کودتا، عملیات سرنگون کردن دولت مصدق و وقایع پس از آن می‌پرداخت که برای آن یک میلیون دلار در نظر گرفته بودند؛ اگرچه بسیار کمتر از آن هزینه شد. آنها اما خیلی زود فهمیدند که کودتای سال ۳۲ عقبگرد در امر توسعه سیاسی ایران بود و ۲۴ سال پیش «مادلین آلبرایت»، وزیر خارجه وقت آمریکا در یک سخنرانی از دخالت آمریکا و تاثیر کودتا در صحنه سیاست ایران سخن گفت.

مردم درباره مصدق چه می‌گفتند؟

اسفند ۵۷ درحالی‌ که یک ماه از انقلاب در ایران گذشته بود، روزنامه‌ آیندگان به مناسبت سالگرد درگذشت دکتر مصدق در گفت‌وگو با مردم کوچه‌وبازار، نظرات آنها را درباره او پرسیده بود و در این میان اغلب مردم نظر مثبتی نسبت به او داشتند. یکی از کاسبان بازاری که ۵۶ سال داشت در این ‌باره گفته بود: «دکتر مصدق صادرات و واردات را پایاپای کرد. در آن زمان کارخانه‌های داخلی و کشاورزان مازاد بر مصرف داخلی را صادر می‌کردند، مردم نسبتاً مرفه بودند. تقریباً در تمام اداره‌ها کارهای ارباب‌رجوع سریع و درست انجام می‌شد». یک مغازه‌دار ۵۵ ساله گفته بود: «مصدق با قوام‌السلطنه دست‌وپنجه نرم کرد و کمر قوام را شکست و خودش نخست‌وزیر شد و هر روز میتینگ می‌دادند. من در تمام تظاهرات شرکت می‌کردم. شعارهای ما در آن موقع‌ها «مرگ بر چرچیل»، «مرگ بر انگلیس‌ها» و «یا مرگ یا مصدق» بود. مصدق جداً برای ملی کردن نفت خیلی مبارزه کرد».