آیا «۷» عدد مقدسی است؟

چیدن سفره هفت‌سین و قرار دادن ۷ جزء در آن، مهم‌ترین مواجهه ما ایرانیان با عدد هفت است. هرچند همه چیز در این نقطه به پایان نمی‌رسد، چراکه می‌توان رد پای مهم دانستن این عدد را حتی در باورهای مذهبی هم پیدا کرد و همین موضوع نیز سبب شده است اهمیت عدد هفت چنان در باور عامه مردم ایران نهادینه شود که حتی برخی از آداب و مناسکی که به جا می‌آورند را حول محور این عدد تنظیم کنند. اما چرا عدد ۷ تا این اندازه مهم شده است؟

آمنه جاوید - پژوهشگر فرهنگ عامه - در گفت‌وگو با ایسنا، در این باره گفت: وقتی در مورد اعداد صحبت می‌کنیم پیش از هرچیز باید توجه داشته باشیم که در میان اقوام مختلف اعداد به‌جز جایگاه ابزاری برای پیشبرد علوم مختلف، حسابگری و شمارش، استفاده از آنها در تجارت، معماری، ساخت ابزارها، اندازه‌گیری و مقیاس‌سنجی، کاربرد دیگری نیز داشته‌اند و آن بهره‌گیری از نیروی نهفته در اعداد و جادوی اعداد (بنابر اعتقاد مردم) بوده است.

نقش «امشاسپندان» در باور به تقدس عدد هفت 

او ادامه داد: نمونه بارز این امر، فیثاغورثیان هستند که باور داشتند اعداد جوهر اصلی جهان هستند و به ماهیت عددی جهان معتقد بودند. در مورد ایرانیان نیز گفته می‌شود آن زمان که به کیش زرتشت بودند، عدد هفت را مقدس می‌دانستند و گواه این سخن، اعتقاد ایرانیان مزدیسنان به هفت «امشاسپند» است که در راس آنها «خدای یکتا» قرار دارد. بر این اساس وهومنه (بهمن) نماد خرد نیک، اشه وهیشته (اردیبهشت) نماد خرد نیک، خشثره ویریه (شهریور) نماد قدرت الهی، سپنتا آرمئیتی (اسفند) نماد عشق و فروتنی، هئوروتات (خرداد) نماد کمال و سلامت و امرتات (امرداد) نماد جاودانگی شناخته می‌شدند.

هفت مرحله خلقت جهان

جاوید با بیان اینکه ایرانیان پیش از ایمان آوردن به اسلام (ایرانیان مزدیسنان یا مزداپرست)، به خلقت جهان در هفت مرحله معتقد بودند، توضیح داد: بنابر باور کهن ایرانیان جهان در هفت مرحله آفرینش طی یک بازه زمانی طولانی و نه در هفت روز پدید آمده است، به این صورت که نخست آسمان سپس به ترتیب آب‌ها، زمین، گیاهان، جانوران، انسان و آتش در هفت مرحله خلق شده‌اند.

عدد هفت در باورهای اسلامی

او افزود: پس از ورود اسلام به ایران و ایمان آوردن ایرنیان به دین اسلام باز هم عدد هفت قداست خود را در باور ایرانیان حفظ کرد چرا که قداست عدد هفت در میان باورهای اسلامی نیز وجود دارد؛ به عنوان مثال در آیه ۲۹ سوره بقره خداوند می‌فرماید: «او کسی است که همه آنچه را در زمین است، برای شما آفرید؛ سپس به آسمان پرداخت و آنها را به صورت هفت آسمان مرتب نمود و او به هر چیزی داناست.» یا در سوره اسراء، آیه ۴۴ خداوند فرموده: «هفت آسمان و زمین و هرکس که در آنهاست، او را تسبیح می‌گویند....». از این بابت است که می‌شود متوجه شد چرا ایرانیان به عدد هفت توجه ویژه‌ای دارند. شاید به این دلیل باشد که عدد هفت در ارتباط با داستان آفرینش که یکی از موضوعات اصلی بشر است، پیوند مستقیم دارد.

۷ عدد مقدسی است؟

او در پاسخ به این سوال که آیا عدد هفت در فرهنگ عامه ایرانیان عددی مقدس است؟، توضیح داد: هر امر یا موضوعی اگر بخواهد به یک «امر قدسی» تبدیل شود و به عنوان یک «امر مقدس» نامیده شود باید ویژگی‌هایی مثل: الوهیت، بی‌زمانی، بی‌مکانی، خلوص و ارتباط با نیروهای برتر را داشته باشد که با توجه به این نکات، می‌توان گفت که عدد هفت با توجه به جایگاهی که در میان باورهای ایرانی و اسلامی دارد، برای ایرانیان عدد مقدسی به حساب می‌آید.

جاوید تاکید کرد: به هر حال در ادیان مختلف در کنار مواردی مثل خدا، فرشتگان، اماکن مقدس، آیین‌های عبادی، کتاب‌های آسمانی و مواردی از این دست، برخی اعداد مثل عدد هفت دارای جایگاه مقدس یا متعالی هستند؛ پس می‌توان گفت که عدد هفت هم یک عدد مقدس است.

او افزود: اینکه باور به قداست عدد هفت چقدر وابسته به باورهای عامه است و تا چه حد وابسته به باورهای دینی (دین رسمی) است، بحث مفصلی دارد. کوتاه سخن اگر بخواهیم درباره‌اش گفتگو کنیم، بهتر است اینطور بگوییم که قداست عدد هفت ابتدا در متون اصلی دینِ رسمی (کتاب‌های آسمانی برای ادیان الهی و کتاب‌های مقدس سایر ادیان) بیان شده و سپس به میان توده جامعه راه پیدا کرده است. به واقع باید در این مورد بیشتر در حوزه «دین عامیانه» مطالعه کنیم تا به جواب مشخصی برسیم. البته شاید اینجا باید بهتر باشد که ردپای نخبگان جامعه در دوره‌های مختلف تاریخی - چه پیش از اسلام و چه پس از اسلام - را دنبال کنیم. به نظر بنده خوانشی که نخبگان ما از آموزه‌های دینی داشتند و بعد شیوه انتقال آن که بیشتر از طریق نمادها و آرکی‌تایپ‌ها (کهن الگوها) بوده، موجب شده است تا مثلا عدد هفت به یک عدد مقدس و متعالی که یادآور داستان آفرینش جهان و انسان است، تبدیل شود.

جاوید همچنین با بیان اینکه نشانه‌ها و شواهد بیانگر آن است که باور به عدد هفت بعد از ورود اسلام به ایران تغییری نکرده است، گفت: این باورها نه تنها تغییر نکرده‌اند، بلکه مهم‌تر شده و دامنه وسیع‌تری پیدا کرده است به صورتی که در بیشتر آیین‌های دینی مربوط به دین اسلام می‌توان ردپای عدد هفت را دید؛ چنانچه کوبیدن درِ هفت مسجد با هلول ماه شوال، غذای نذری بردن حداقل برای هفت همسایه یا بوسیدن دست یا شانه هفت سیّد در روز عید غدیر و ... نمودی از باور به عدد هفت است.

حاجت‌خواهی بر مبنای عدد هفت

این پژوهشگر فرهنگ عامه با بیان اینکه استفاده از عدد هفت در بسیاری از آیین‌های ایرانی دیده می‌شود، چیدن سفره نوروزی هفت‌سین را نیز یکی از این آیین‌ها دانست و به ذکر مثال‌هایی دیگر پرداخت و گفت: به عنوان نمونه در گذشته در بسیاری از شهرها و روستاهای ایران رسم بر این بوده که شب بیست و هفتم رمضان زنانی که حاجتی داشتند به در خانه هفت نفر می‌رفتند و قاشق‌زنی می‌کردند؛ البته به جای قاشق از یک ملاقه بزرگ که در بعضی جاها به آن «کَمچِلیز» و در برخی جاهای دیگر «آبگردان» می‌گفتند، استفاده می‌کردند. در هر خانه‌ای را که می‌زدند، صاحبخانه حبوبات، آرد، آجیل، نبات، قند یا پول داخل این ملاقه می‌گذاشت. تنوع خوراکی‌ها بسته به مناطق مختلف کشور متفاوت بود، مثلا بعضی جاها مواد لازم برای تهیه آش را می‌دادند و بعضی جاها قند و نبات یا چیزهای دیگر درون ملاقه می‌گذاشتند. یا مثلا زنانی که بچه‌دار نمی‌شدند در روز بیست و هفتم رمضان از هفت نفر سیّد یا هفت زن که نام آنها فاطمه بود، پولی می‌گرفتند و با آن پول پارچه می‌خریدند و به نیت بچه‌دار شدن برای نوزادی که هنوز به دنیا نیامده، لباسی می‌دوختند و اگر بچه‌دار می‌شدند برای مدتی آن لباس را به تن بچه می‌کردند