هر آنچه درباره تاسیسات فردو باید بدانید

این سایت فضای کافی برای استقرار حدود 3 هزار سانتریفوژ غنی سازی اورانیوم را دارد که می تواند هم برای تولید اورانیوم غنی شده مورد نیاز برای تهیه سوخت نیروگاه‌های هسته‌ای مورد استفاده قرار گیرد. غلظت اورانیوم غنی شده به نحوه تنظیم سانتریفوژها بستگی دارد.

دو مطلب برای آشنایی بیشتر با تاسیسات فردو:

اعتماد - سارا معصومي: كيلومتر ۲۵ مسير قم به تهران به خاكي كه بزنيد با فاصله‌اي نه چندان زياد از مسير اصلي در دل بيابان به مجتمع غني‌سازي شهيد دكتر مسعود عليمحمدي مي‌رسيد. اين مجتمع را به اختصار با نام «فردو» مي‌شناسند؛ نامي كه با عنوان تاسيسات هسته‌اي زيرزميني ايران گره خورده است. جست‌وجوي عنوان تاسيسات هسته‌اي فردو در اينترنت شما را به كلي‌گويي‌هايي كم و بيش مشابه درباره آن مي‌رساند: «ايران اين تاسيسات را در عمق 90 متري زمين براي غني‌سازي ساخت. از فردو زماني رونمايي شد كه سرويس‌هاي اطلاعاتي غرب از وجود آن سخن گفتند. ايران مي‌گويد به منظور محافظت از تاسيسات هسته‌اي خود در قبال بمباران‌هاي احتمالي دست به ساخت اين تاسيسات زده است.» بهمن‌ماه 1390 بود كه عنوان اين تاسيسات هسته‌اي رسما به پاسداشت تلاش‌هاي دانشمند ترور شده شهيد مسعود عليمحمدي به نام وي تغيير كرد.

همه چیز درباره تاسیسات فردو

در جريان بحران‌سازي غرب از پرونده هسته‌اي ايران، فردو همواره يك مساله پررنگ در انتقادهاي طرف مقابل بود. دي ماه 1390 بود كه آژانس بين‌المللي انرژي اتمي در اطلاعيه‌اي اعلام كرد كه ايران توليد اورانيوم با غلظت ۲۰درصد را در تاسيسات غني‌سازي فردو آغاز كرده‌ و البته در برخي رسانه‌ها گفته شد كه درصد اين غني‌سازي در برخي بزنگاه‌هاي زماني به 27 درصد هم رسيده‌ و بازرسان آژانس در نمونه‌هاي جمع‌آوري‌شده اين غلظت غني‌سازي را مشاهده كرده‌اند. با اين داده‌ها مي‌توان گفت كه فردو به چند دليل قرار گرفتن در عمق زمين، مخفي ماندن آن در يك بازه زماني طولاني، تبديل شدن آن به مركز غني‌سازي و انجام گرفتن غني‌سازي 20درصد در آن همواره خط قرمز مذاكره‌كنندگاني بوده كه مقابل ايران نشسته ‌بودند.

بازگشت به گذشته در چند ساعت

دروازه‌هاي فردو براي نخستين‌بار در روزهاي پرهياهو پيرامون اقدام‌هاي برجامي ايران به روي خبرنگاران رسانه‌هاي داخلي باز شد. ايران در مسير كاهش تعهدات برجامي در پاسخ به تعلل‌هاي 1+4 براي بهره‌مندي اقتصادي ايران از برجام قرار گرفته و تاكنون چهار گام معكوس برجامي برداشته كه آخرين آن در اقدامي غيرقابل پيش‌بيني فعاليت‌هاي هسته‌اي كشورمان در فردو را نشانه گرفت. ايران در اين گام گازرساني به سانتريفيوژها در فردو را آغاز كرد و خبر از سرگيري غني‌سازي ولو تا 5 درصد ايران در اين تاسيسات به بمب خبري در فضاي رسانه‌اي تبديل شد. در چنين فضايي خبرنگاران ايراني كه چند روز قبل با حضور در تاسيسات هسته‌اي نطنز شاهد گام‌هاي برداشته‌شده ايران در سه مرحله پيشين بودند راهي اتوبان تهران – قم شدند تا از تاسيساتي گزارش بدهند كه بازرسان آژانس براساس برجام مي‌توانند به شكل روزانه و سرزده از فعاليت‌هاي جاري در آن بازديد داشته‌ باشند.

در مسير رسيدن به تاسيسات هسته‌اي از جاده اصلي به جاده خاكي كه وارد بشويد، تدابير امنيتي مختص تاسيسات ملموس مي‌شود. اتوبوس حامل خبرنگاران پشت دروازه آهني ورود به تاسيسات متوقف مي‌شود و اصحاب رسانه‌هاي داخلي براي تحويل هر وسيله‌اي كه قابليت عكسبرداري يا ضبط صدا و ذخيره‌سازي اطلاعات را داشته باشد در صفي طولاني قرار مي‌گيرند. قدم به قدم در فاصله بسيار نزديك خبرنگاران نيروهاي امنيتي ويژه ايستاده‌اند. براي خبرنگاراني كه از تاسيسات هسته‌اي نطنز يا راكتور آب سنگين اراك (خنداب) و ديگر مكان‌هاي مختص فعاليت‌هاي هسته‌اي ايران بازديد كرده‌اند، شديدتر بودن تدابير امنيتي به راحتي قابل ملاحظه است. خبرنگاران پس از بازرسي كامل در حالي كه خودكار و كاغذي براي يادداشت‌برداري در اختيار دارند راهي سالن‌هاي بازديد مي‌شوند و البته در ميانه اين مسير كوتاه هم دو تا سه بار اتوبوس حامل خبرنگاران تغيير مي‌كند.

ساخت و سازها در زمين‌هاي داخل محوطه مجتمع ادامه دارد اما هيچ توضيحي در طول مسير درباره اين تاسيسات داده نمي‌شود و دريافت اطلاعات به اظهارات رسمي رييس مجتمع و سخنگوي سازمان انرژي اتمي در داخل سالن‌ها محدود مي‌شود. در طول مسير چند دقيقه‌اي، ماموران حفاظت امنيت تاسيسات در داخل اتوبوس نسبت به تدابير امنيتي داخل سالن‌ها و همچنين نكات ايمني كه خبرنگاران بايد رعايت كنند، هشدارهاي لازم را مي‌دهند. با كم شدن فاصله اتوبوس حامل خبرنگاران با تاسيسات اصلي، از دور دالاني نمايان مي‌شود كه دل كوه را شكافته است. اتوبوس از دل دالان‌هاي سيماني با سرعت بسيار پايين عبور مي‌كند و دروازه‌هاي آهني غول‌پيكري يكي پس از ديگري طي مي‌شوند. خبرنگاران بخشي از مسير را پياده طي مي‌كنند تا به اتاقك كوچكي مي‌رسند كه در آن بايد كفش‌هاي خود را با كاورهاي پارچه‌اي پوشانده و يونيفرم‌هاي سفيد رنگي را به تن كنند. داخل تاسيسات تا محدوده‌اي كه براي عبور و مرور خبرنگاران مجاز شمرده مي‌شد از وسعت چنداني در مقايسه با تاسيسات هسته‌اي نطنز برخوردار نبود اما ديوارهاي بتوني به اضافه ارتفاع بلند سقف نشان از نيت سازندگان براي طراحي محلي ايمن در برابر حملات احتمالي نظامي داشت. هرچند كه در برجام هم طرف مقابل ايران نتوانست مذاكره‌كنندگان ايراني را به بستن درهاي اين تاسيسات متقاعد كند و در نهايت به محدوديت زماني 15 ساله براي فعاليت در اين تاسيسات بسنده كرد اما گويا اقدام‌هايي كه ايران در 4 روز گذشته از اعلام گام چهارم برجامي در اين تاسيسات انجام داده خون تازه‌اي را به رگ‌هاي آن تزريق كرده است. جنب و جوش مختص فعاليت گازرساني و غني‌سازي در ميان تكنيسين‌هاي مجتمع كه صورت‌هاي خود را با ماسك پوشانده‌اند، قابل مشاهده است.

اگر همه‌چيز طبق معمول مندرج در برجام پيش مي‌رفت تاسيسات فردو همچنان بايد به عنوان يك مركز هسته‌اي، فيزيك و فناوري به كار خود ادامه مي‌داد. براساس تفاهم ايران و 1+5 وقت، تعداد ۱۰۴۴ ماشين IR1 در قالب شش آبشار ۱۷۴ تايي در يك بال در تاسيسات فردو باقي ماند. از زمان اجراي برجام تا پيش از گام چهارم ايران، دو زنجيره ۱۷۴ تايي شامل ۳۴۸ ماشين IR1 اقدام به توليد ايزوتوپ پايدار كردند. يكي از اين ماشين‌ها در بدو ورود خبرنگاران به داخل مجتمع در زيرزمين، قابل مشاهده بود. با دستور رييس‌جمهور مبني بر گازدهي به ماشين‌ها در فردو، روز چهارشنبه ۱۵ آبان عملا به چهار زنجيره ۱۷۴ تايي ديگر مشتمل بر ۶۹۶ سانتريفيوژ IR1 گازدهي شد. ورود به سالن قرارگرفتن سانتريفيوژها مساوي است با تسليم شدن به صداي بوق ممتدي كه در نتيجه فعاليت سانتريفيوژها به گوش مي‌رسد. ماشين‌ها مرتبا در رديف‌هاي مشخص و با شماره‌بندي دقيق دسته به دسته در كنار هم قرار گرفته‌اند و براساس توضيحات بهروز كمالوندي ايران در فردو هم مي‌تواند غني‌سازي 5 درصد و هم 20 درصد تا حتي بالاتر را انجام بدهد.

در سالن اصلي قرارگرفتن سانتريفيوژها، نوشته‌اي از مقام معظم رهبري به چشم مي‌خورد مبني بر اينكه برنامه هسته‌اي ايران تعطيل‌بردار نيست و نگاهي به جنب و جوش تكنيسين‌هاي فعال در مجتمع، اعضاي سازمان انرژي اتمي و حتي كادر نيروهاي ويژه كه مسووليت تامين امنيت و ايمني مجتمع را برعهده دارند بر اجرايي شدن اين تاكيد رهبري صحه مي‌گذارد.

ايران مي‌گويد تمام گام‌هايي كه تاكنون برداشته از قابليت بازگشت‌پذيري برخوردار هستند و به محض آنكه اروپا راهي براي تامين منافع اقتصادي ايران در برجام پيدا كند يا بتواند تحريم‌هاي امريكا عليه ايران را كه با كناره‌گيري واشنگتن از برجام بازگشتند، متوقف كند، تهران مسير طي‌شده را معكوس خواهد كرد. گام چهارم ايران عملا غني‌سازي را 11 سال زودتر به فردو بازگرداند، چرا كه براساس بندهاي 44 تا 51 برجام ايران به مدت ۱۵ سال، نبايد دست به فعاليت‌هاي غني‌سازي اورانيوم و تحقيق و توسعه مربوط به غني‌سازي اورانيوم در اين مجتمع مي‌زد.

كناره‌گيري امريكا از برجام به اضافه تعلل 1+4 در جبران اقتصادي نبود امريكا در اين توافق، دوباره پرونده هسته‌اي ايران را كه در نتيجه مذاكرات هسته‌اي منتهي به برجام، در روندي مشخص قرار گرفته بود در صدر اخبار بين‌المللي قرار داده است. گام‌هاي ايران در مسير كاهش تعهدات برجامي در مقابل تعلل‌هاي اروپا در انجام تعهدات‌شان طبق برجام، مسائلي چون افزايش ذخاير مواد در ايران، افزايش درصد غني‌سازي بالاتر از 3.67، فرجام بازطراحي راكتور اراك و همچنين جدال ميان ايران و آژانس بين‌المللي انرژي اتمي درباره مسائلي چون سطح دسترسي‌ها و نظارت‌ها را دوباره به صدر اخبار بازگردانده است. ايران بر سرعت برخي فعاليت‌هاي هسته‌اي خود كه هم به دلايل فني و هم مصلحت‌هاي سياسي در برجام پذيرفته بود، افزوده و در حالي كه تاكيد مي‌كند به دنبال سلاح هسته‌اي نيست، فعلا دست به توافق‌هايي چون پروتكل الحاقي در قبض و بسط نظارت‌ها و بازرسي‌ها نزده است. با اين‌همه آنچه خبرنگاران در نطنز و فردو به عنوان قلب تاسيسات هسته‌اي ايران ديدند گوياي آن است كه ايران در مسير معكوس‌سازي برخي تعهدات برجامي قرار گرفته اما گوياي آن است كه ديوار بي‌اعتمادي كه قرار بود با برجام از ميان ايران و غرب فرو بريزد باز هم در حال قد برافراشتن است.

مطلب دوم:

راسخون - محمود کریمی(این مطلب یک دهه پیش نوشته شده است): روستای « فردو » ، روستایی است پیرامون قم که با تقدیم 151 شهید در طول هشت سال دفاع مقدس ملت ایران ، نام پر افتخارترین روستا را از این حیث یدک می‌کشد و بنا بر اخبار رسیده ، نامگذاری این سایت جدید هسته‌ای به نام فردو ، به پاس افتخارآفرینی مردم دلاور این خطه و پاسداشت شهدای بزرگوار آنان بوده است.

نام روستای «فردو» بر سایت جدیدی که در بین راه تهران ـ قم واقع است، موجب شده است که برخی رسانه‌ها به اشتباه، سایت جدید را در قم اعلام کنند.

بر پایه اطلاعاتی که سازمان انرژی اتمی ایران به آژانس انرژی هسته‌ای سازمان ملل داده است، سایت جدید در بین تهران ـ قم در منطقه‌ای واقع شده است که هیچ موشک و بمبی بر آن کارگر نیست.

عملیات احداث تأسیسات جدید غنی سازی اورانیوم ایران در سال 2006 آغاز شده است. این تأسیسات در تونل‌های عمیق داخل یک کوه واقع در یکی از پایگاه‌های سابق موشکی سپاه پاسداران قرار دارد. براساس تصاویر ماهواره ای که در اینترنت منتشر شده است، این تأسیسات حدود 160 کیلومتری جنوب تهران در منطقه فردو نزدیک شهر قم واقع شده است.

این تعداد سانتریفوژ بسیار کمتر از ده‌ها هزار سانتریفوژ لازم برای تولید مقادیر صنعتی اورانیوم غنی شده در سطوح پایین است، که مورد نیاز برای نیروگاه‌های هسته‌ای به شمار می رود. ولی این 3 هزار سانتریفوژ می تواند در صورتی که یک سال با ظرفیت بهینه به طور مداوم کار کند، مواد مورد نیاز برای بمب هسته‌ای را تولید کند.

بیشتر بخش‌های زیر ساختی این تأسیسات جدید غنی سازی تکمیل شده است. با این حال، هیچ سانتریفوژی در این مرکز نصب یا راه اندازی نشده و هیچ مواد هسته‌ای نیز داخل آن نشده است.

درباره کد 3.1

اما نکته مهم این که بنا بر اعلام رسمی جمهوری اسلامی ایران، ایران انجام مفاد نسخه اصلاح شده کد موسوم به 3.1 را به حالت تعلیق درآورده و خود را تنها متعهد به انجام نسخه قدیمی کد 3.1 می‌داند و بر این پایه، اطلاعات این سایت جدید هم زودتر از موعد قانونی به آژانس داده شده و آقای البرادعی هم در این باره در گزارش خود از ایران تشکر کرده است.

گفتنی است، کد موسوم به 3.1 تا فوریه سال 2003 به این شکل بود که ما موظف بودیم فقط 180 روز پیش از تزریق مواد به چرخه سایت جدید، آژانس را در جریان امور قرار دهیم که از این تاریخ به بعد به دلایلی، ایران داوطلبانه خود را نسبت به انجام مفاد نسخه اصلاح شده این کد متعهد کرده بود؛ بنابراین، موظف بود تا از همان زمانی که تصمیم به ساخت یک سایت جدید می‌گرفت، آژانس را در جریان جزییات امور قرار دهد، اما از سال 1386 به این طرف، جمهوری اسلامی ایران از این کار داوطلبانه خود صرفنظر کرد، ولی با این حال، در جریان سایت جدید فردو، با هدف اعلام حسن نیتش، هجده ماه مانده به تزریق مواد به چرخه این سایت، موجودیت آن را اعلام نموده و پذیرای بازرسان آژانس شده است.

ذکر این مهم لازم است، این رفتار ایران به لحاظ قانونی و حقوقی منعی ندارد و چنین حقی برای ما از جنبه حقوقی متصور است، لکن آژانس، همواره ایراداتی را به این مسأله وارد کرده که از نگاه کارشناسان حقوقی، تنها نتیجه یک سوءبرداشت و اختلاف در تفسیر ماده قانونی است.

چرا تاسیسات جدید ساخته شد؟

اعلام خبر ساخت یك تاسیسات جدید غنی سازی در ایران شوك بزرگی به غرب وارد كرد. بسیاری از تحلیلگران در خارج و داخل ایران هنوز درنیافته اند كه «راز فردو» چه بوده است، هدف ایران از ساخت این تاسیسات چیست و چرا زمان فعلی برای اعلام آن انتخاب شده است؟

داستان كمی قدیمی است. هر كسی كه فقط اخبار روزنامه ها درباره برنامه هسته ای ایران را خوانده باشد می داند كه این تاسیسات هسته ای ایران همواره در معرض حمله نظامی طرف های مختلف بوده و تقریبا روز نیست كه این تهدید ها علیه آن، تكرار نشود. ایران از روز نخست ساخت تاسیسات هسته ای، یكی از فرض های محوری خود را این قرار داد كه هر لحظه ممكن است تهاجمی نظامی علیه آنها آغاز شود و در نتیجه باید حداكثر اقدامات پدافندی را برای دفاع از آنها انجام داد. در میان تاسیسات هسته ای ایران، نطنز مركزیتی بی بدیل دارد تا آنجا كه كارخانه غنی سازی ایران در نطنز را می توان قلب چرخه سوخت ایران نامید. هر برنامه ای برای تولید سوخت بدون در اختیار داشتن توان غنی سازی كاملا بی معنا است. درعین حال، نطنز كاندیدای اول تهاجم نظامی هم هست، چرا كه غربی ها تصور می كنند این تاسیسات محور هرگونه تلاش ایران برای ساخت سلاح هسته ای خواهد بود. بنابراین ایران باید قدرتمندترین تدابیر پدافندی خود را برای دفاع از نطنز در نظر می گرفت.

چگونه می توان یك «پدافند مطمئن» برای نطنز ایجاد كرد؟ به عبارت دیگر چطور می توان مطمئن شد كه نطنز تحت هیچ شرایطی مورد حمله قرار نخواهد گرفت؟ ساده ترین راهی كه احتمالا در همان لحظه اول به ذهن هر كسی می رسد این است كه برای حفاظت از تاسیسات از مدرن ترین فناوری های موشكی و ضدهوایی استفاده شود. مدت هاست كه سامانه های روسی تور ام 1 -كه در نوع خود یكی از پیشرفته ترین سامانه های دفاع موشكی است- برای حفاظت از آسمان نطنز مورد استفاده قرار می گیرد و این احتمال وجود دارد كه به زودی سامانه های پیشرفته تری هم به این كار اختصاص پیدا كند. اما از آنجا كه قدرت دفاعی این سامانه ها نسبی است و بیش از هر چیز به نوعی تخمین از توان تهاجمی دشمن بستگی دارد، نمی توان مطمئن بود كه دفاع موشكی یك پدافند صد در صدی محسوب می شود.

یافتن مكملی برای دفاع موشكی به گونه ای كه یك پدافند كامل برای نطنز ایجاد كند دغدغه همیشگی متخصصان امور راهبردی مرتبط با برنامه هسته ای ایران بوده و نهایتا به ابتكاری بسیار ویژه انجامیده است. داستان از این قرار است كه استراتژیست های ایرانی پس از بررسی های فراوان به این نتیجه رسیدند كه كارآمدترین روش برای مصون نگهداشتن نطنز از هرگونه تهاجم نظامی ایجاد یك تاسیسات موازی كاملا ایمن است. تاسیسات فردو با این فرض ساخته شد كه اگر یك تاسیسات موازی كوچك و كاملا ایمن در جایی دور از نطنز به گونه ای ساخته شود كه به هیچ وجه قابل تخریب با هیچ حمله نظامی نباشد آن وقت دشمن به نطنز هم حمله نخواهد كرد. به عبارت دیگر، اگر دشمن بداند جایی هست كه در صورت تخریب نطنز ایران با فراغت كامل كار خود را در آنجا ادامه خواهد داد، آن وقت «فایده» حمله به نطنز به صفر میل خواهد كرد چرا كه با این حمله نه فقط غنی سازی در ایران متوقف نمی شود بلكه با «اهدافی دیگر» در جایی كه صد در صد ایمن است ادامه خواهد یافت.

مشخصات تاسیسات فردو هم به گونه ای است كه پیام های كاملا خاصی به غرب می رساند، پیام هایی كه واكنش های غربی ها به اعلام خبر احداث این تاسیسات نشان داد كاملا آن را درك كرده اند. غرب اكنون به خوبی می داند حمله به نطنز غنی سازی درایران را به تاسیساتی منتقل می كند كه نه توان تخریب آن را دارد و نه دیگر می تواند مطمئن باشد كه ایران طی فعالیت خود در آن تاسیسات احترامی برای نگرانی های امنیتی غرب قائل است. دقیقا به این دلیل است كه گفته می شود احداث تاسیسات فردو یك اقدام پدافندی است؛ فردو به خودی خود موضوعیت اندكی دارد و همه ارزش آن به دفاع كاملی است كه برای نطنز ایجاد می كند.
نكته جالب این است كه غربی ها خیلی زود پیام را گرفتند. معاریو درست فردای اعلام خبر فردو نوشت: «حمله به نطنز غیر ممكن شد».

خبرهای مرتبط