جنگ ۱۲ روزه و مواضع همسایگان ایران

با آغاز جنگ ایران و اسرائیل، که به‌عنوان یکی از پرتنش‌ترین بحران‌های خاورمیانه در دهه‌های اخیر شناخته می‌شود، نگاه‌ها بار دیگر به کشورهای همسایه ایران دوخته شد.

هم میهن - هانی رستگاران: با آغاز جنگ ایران و اسرائیل، که به‌عنوان یکی از پرتنش‌ترین بحران‌های خاورمیانه در دهه‌های اخیر شناخته می‌شود، نگاه‌ها بار دیگر به کشورهای همسایه ایران دوخته جنگ ۱۲روزه و همسایگان ایران شد.

با آغاز جنگ ایران و اسرائیل، که به‌عنوان یکی از پرتنش‌ترین بحران‌های خاورمیانه در دهه‌های اخیر شناخته می‌شود، نگاه‌ها بار دیگر به کشورهای همسایه ایران دوخته شد. مواضع، تصمیمات و رفتار سیاسی دولت‌های همجوار ایران نه‌تنها بر سرنوشت این جنگ، بلکه بر آینده توازن منطقه‌ای نیز تأثیرگذار بوده است.

در شرایطی که اسرائیل به شکل بی‌سابقه‌ای حملات نظامی مستقیم به خاک ایران را آغاز کرد، این انتظار وجود داشت که کشورهای همسایه – با در نظر گرفتن اصول همجواری، احترام به تمامیت ارضی، و حتی منافع راهبردی خود – نسبت به این رخداد موضع‌گیری شفاف و حمایت‌گرایانه داشته باشند. در این یادداشت تحلیلی، به بررسی دقیق مواضع کشورهای همسایه ایران در این جنگ پرداخته و نقش هر یک در تحولات سیاسی، امنیتی و دیپلماتیک پیرامون تهاجم اسرائیل علیه ایران را ارزیابی می‌کنیم.

ترکیه؛ حمایت دیپلماتیک با رویکرد دوگانه امنیتی

ترکیه، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین قدرت‌های منطقه‌ای و عضو ناتو، رویکردی چندلایه نسبت به جنگ ایران و اسرائیل در پیش گرفت. درحالی‌که دولت اردوغان در موضع‌گیری‌های رسانه‌ای و رسمی خود، حمله اسرائیل به خاک ایران را محکوم کرد و خواهان توقف فوری درگیری شد، اما در پشت‌پرده به توازن میان تعهدات ناتو و روابط راهبردی با ایران توجه داشت. ترکیه حریم هوایی خود را به روی جنگنده‌های اسرائیلی بست و اجازه نداد از آسمانش برای حمله استفاده شود؛ امری که در راستای منافع ایران تلقی شد. با این‌حال، همکاری‌های امنیتی غیررسمی ترکیه با نهادهای غربی، به‌ویژه در زمینه رصد تحرکات منطقه‌ای، نشانه‌ای از سیاست موازنه‌گرایانه آنکارا بود.

عراق؛ همدلی مردمی، انفعال دولتی

عراق با توجه به وابستگی‌های تاریخی، مذهبی و جغرافیایی به ایران، یکی از نخستین کشورهایی بود که موجی از همدلی مردمی با ایران در آن شکل گرفت. بسیاری از گروه‌های شیعه عراقی به‌ویژه نیروهای حشدالشعبی، اعلام حمایت از ایران کردند و در برخی مناطق حتی برای اعزام نیرو اعلام آمادگی شد. با این حال، دولت مرکزی عراق سیاستی محتاطانه و نسبتاً منفعلانه اتخاذ کرد تا کشور را از آتش جنگ دور نگه دارد. در واقع، درحالی‌که بغداد از محکومیت رسمی تهاجم اسرائیل خودداری نکرد، اما عملاً اجازه عبور نیروها یا تسهیلات لجستیکی به ایران داده نشد.

افغانستان؛ بی‌ثباتی مانع نقش‌آفرینی

در شرایطی که افغانستان همچنان درگیر بحران‌های داخلی و حاکمیت شکننده طالبان است، این کشور نتوانست نقش مؤثری در معادلات منطقه‌ای پیرامون جنگ ایفا کند. با این‌حال، طالبان در موضع‌گیری‌ای نادر و حساب‌شده، تهاجم به ایران را محکوم کردند و اعلام داشتند که «هرگونه حمله خارجی به کشورهای مسلمان را مردود می‌دانند». این موضع‌گیری بیشتر جنبه نمادین داشت، اما در فضای رسانه‌ای جهان اسلام، بازتابی مثبت به نفع ایران ایجاد کرد.

پاکستان؛ میان دو لبه تیغ

پاکستان در مواجهه با بحران جنگ ایران و اسرائیل، یکی از دشوارترین مسیرهای دیپلماتیک را پیمود. از یک‌سو، روابط راهبردی این کشور با عربستان سعودی و برخی دولت‌های غربی، و از سوی دیگر، اشتراکات مذهبی و ژئوپلیتیک با ایران، دولت اسلام‌آباد را در موقعیت حساسی قرار داد. پاکستان به‌صورت رسمی حمله اسرائیل را محکوم کرد و خواستار خویشتنداری شد اما در عمل از ارائه هرگونه حمایت مستقیم به ایران خودداری کرد. با این حال، همکاری‌های امنیتی پاکستان با ایران در مرزهای مشترک افزایش یافت تا از هرگونه سوء‌استفاده گروه‌های افراطی از شرایط جنگ جلوگیری شود.

جمهوری آذربایجان؛ سرد و همسو با اسرائیل

جمهوری آذربایجان در این جنگ موضعی به شدت محافظه‌کارانه اتخاذ کرد، اما نشانه‌هایی از نزدیکی بیش از پیش به تل‌آویو در رفتار باکو دیده شد. آذربایجان اگرچه در سطح رسمی سکوت پیشه کرد یا بی‌طرفی خود را اعلام نمود، اما گزارش‌هایی از تسهیل پروازهای شناسایی یا جاسوسی اسرائیل از قلمرو این کشور منتشر شد. این رفتار باعث انتقادات گسترده‌ای در افکار عمومی ایران شد و به تنش در روابط تهران-باکو دامن زد.

ارمنستان؛ بی‌طرفی فعال به نفع ایران

ارمنستان که به‌طور سنتی روابطی حسنه با ایران دارد، در جریان این جنگ با اتخاذ سیاست «بی‌طرفی فعال»، تهاجم اسرائیل را به‌صورت رسمی محکوم کرد و بر حق ایران برای دفاع از حاکمیت خود تأکید کرد. ایروان همچنین همکاری‌هایی لجستیکی در مرزهای شمالی ایران فراهم آورد و برخلاف آذربایجان، به‌نوعی نقش متوازن‌کننده در شمال‌غربی منطقه ایفا کرد.

ترکمنستان؛ سکوت رسمی، تداوم تعامل مثبت

دولت ترکمنستان، مطابق با سیاست دیرین خود موسوم به «بی‌طرفی مثبت»، از هرگونه موضع‌گیری رسانه‌ای و سیاسی در قبال جنگ ایران و اسرائیل خودداری کرد. با این حال، نشانه‌هایی از ثبات در روابط اقتصادی، انرژی و ترانزیت میان تهران و عشق‌آباد، حتی در اوج بحران دیده شد. ترکمنستان از جمله کشورهایی بود که با وجود فشارهای برخی بازیگران خارجی، مسیر گازرسانی، تبادلات مرزی و پروژه‌های مشترک را قطع نکرد و در برخی موارد حتی افزایش داد. همین رفتار غیررسانه‌ای اما واقع‌گرایانه، در نگاه تهران «موضعی محترمانه و بی‌طرفانه» ارزیابی شد.

عمان؛ میانجی آرام و قابل اعتماد

سلطنت عمان، همانند سنت دیرینه‌اش در بحران‌های منطقه‌ای، نقش میانجی بی‌طرف را ایفا کرد. دولت مسقط ضمن محکوم کردن تهاجم اسرائیل به ایران، بر لزوم «خویشتنداری همه طرف‌ها» و «احترام به تمامیت ارضی کشورها» تأکید کرد. عمان هم‌زمان تلاش‌هایی در جهت کاهش تنش میان تهران و برخی پایتخت‌های عربی به‌ویژه ریاض انجام داد. پیشنهادهایی غیررسمی برای ایجاد کانال‌های دیپلماتیک اضطراری نیز از سوی مقامات عمانی مطرح شد. تهران همواره از رویکرد آرام و مستقل مسقط در مسائل منطقه‌ای استقبال کرده و در این بحران نیز رفتار عمان به عنوان «دوستانه و منطقی» تحلیل شد.

کشورهای حوزه خلیج فارس؛ شکاف در شورای همکاری

در میان کشورهای حاشیه خلیج فارس، نوعی شکاف آشکار در مواجهه با جنگ دیده شد. قطر، کویت و عمان مواضعی نسبتاً بی‌طرفانه و صلح‌طلبانه اتخاذ کردند و حتی قطر پیشنهاد میزبانی مذاکرات صلح را مطرح کرد. اما در مقابل، عربستان سعودی و امارات متحده عربی با سکوتی معنادار و حتی برخی همکاری‌های اطلاعاتی با غرب، ناخشنودی خود از محور مقاومت ایران را به‌صورت غیرمستقیم نشان دادند. البته هیچ‌کدام از این کشورها به‌طور رسمی از حمله اسرائیل حمایت نکردند، اما عملکرد میدانی آنان به نفع ایران تعبیر نشد.

بازتاب همسایگی؛ همدلی فراگیر، حمایت محدود

جنگ ایران و اسرائیل، علاوه بر ابعاد نظامی و ژئوپلیتیکی، چهره واقعی روابط منطقه‌ای ایران را به نمایش گذاشت. بیشتر همسایگان ایران یا سکوت پیشه کردند، یا بی‌طرفی اعلام نمودند، و تنها معدودی از آن‌ها – مانند عمان، ارمنستان و ترکمنستان – رفتاری متوازن و سازنده در پیش گرفتند. در کنار این‌ها، همدلی مردمی در عراق و برخی در ایران و مخالفت با اسرائیل حساس است. با این حال، در میدان عمل، آنچه از سوی دولت‌ها دریافت شد، بیش از آن‌که حمایت مستقیم باشد، «ملاحظات دیپلماتیک» و محافظه‌کاری در روابط بین‌الملل بود.

خبرهای مرتبط