داعش؛ شبکه های اجتماعی و ایجاد آشوب در منطقه خاورمیانه

گفتگو با دکتر ابراهیم متقی

استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران، تاکید کرد جریان های تندرو مانند داعش با بهره گیری از قدرت شبکه ای و فضای پساوستفالیایی به دنبال ایجاد آشوب در منطقه خاورمیانه هستند.

«ابراهیم متقی» رییس گروه علوم سیاسی دانشگاه تهران، در نشست تخصصی اداره کل پژوهش و بررسی های خبری ایرنا، با بررسی حضور جریان تکفیری در شبکه های اجتماعی، پیرامون محورهایی نظیر؛ «مرز زدایی» پس از جنگ سرد به عنوان پس زمینه اصلی ایجاد گروه های تکفیری، تلاش این گروه ها برای هویت سازی مستقل و گسترش قدرت شبکه ای گروه داعش صحبت کرد.

تکفیری ها از جمله جریان های خشونت گرا و حاشیه ای خاورمیانه به شمار می روند که طی چند سال گذشته به ویژه پس از پیدایش گروه تروریستی- بعثی داعش بیش از پیش نمود و بروز یافته اند.

این جریان به ویژه داعش در فضای مجازی تلاش می کند با عضوگیری، عملیات روانی، هویت سازی و گسترش ایدئولوژی تکفیری، فضای رویکردی- هویتی و جغرافیایی خود را گسترش دهد. بنابراین به نظر می رسد فضای مجازی به ابزاری قدرتمند و در عین حال خطرناک در دستان این گروه تبدیل شده است.

موضوعی که در نشست تخصصی گروه تحقیق و تفسیر مدیریت پژوهش و بررسی های خبری ایرنا، در مورد چگونگی و روند حضور جریان تکفیری به ویژه داعش در فضای مجازی مورد بررسی قرار گرفته و در سطور پایین بصورت مشروح آمده است:

***ایرنا: با توجه به گسترش شبکه های ارتباطی- اطلاعاتی در جهان امروز و حضور گروه های تکفیری در منطقه خاورمیانه، نخستین سوال با توجه به کارکردهای فضای مجازی و شبکه های ارتباطی این خواهد بود، بهره گیری گروه های تکفیری نظیر داعش از فضای مجازی چه تاثیری می تواند بر نظم منطقه ای و جهانی بگذارد؟

** متقی: بسم الله الرحمن الرحیم، وقتی صحبت از داعش می شود ما نباید این گروه را تنها به عنوان یک گروه تروریستی (دهشت افکن) در نظر بگیریم، گروه های متعددی دارای ماهیتی هویتی هستند و نگاهشان تعارضی و جدال های آنها مذهبی است و جدال هایی از فرقه گرایی را ایجاد می نمایند. بنابراین فرقه گرایی تازه، ذاتی مذهبی دارد . به نظر می رسد در کشورهایی که دارای ساختار مذهبی هستند، فرقه گرایی بیشتر گسترش یافته است.

به طور کلی در سال های پس از جنگ سرد، فرقه گرایی را باید مبنای تقلیل مرزها دانست. امروز در فضای خاورمیانه شاهد آن هستیم که مرزها در حال تغییر هستند، گسست مرزی و سرزمینی را می بینیم. گسست سرزمینی به این معناست که کشوری مانند عراق یا کشوری مثل سوریه، در حاکمیت ملی با تغییراتی مواجه می شود و چارچوب های سرزمینی آن دگرگون می شود و در نتیجه چنین کشورهایی در فضای فقدان مرز قرار می گیرند، از این جهت، «مرز زدایی» را باید زمینه اصلی شکل گیری گروه های تروریستی دانست.

گروه های تروریستی دهه 70 میلادی در قالب سرزمینی فعالیت داشتند و هویت ملی آنها مشخص بود. اما در سال های اخیر، مجموعه ای مانند داعش هویت ملی ندارد و اگر می گوید «دولت اسلامی شام و عراق» به معنای این است که قالب های مربوط به «وستفالیا» در جهان کنونی کارکرد خود را از دست داده است.

بنابراین، در شرایط موجود، از یک سو یک جامعه شبکه ای داریم که در این جامعه شبکه ای، گروه های سیاسی و اجتماعی مختلفی فعالیت می کنند و از همه مهم تر اینکه کارکرد جامعه شبکه ای در ساختار شبکه ای تغییر ایجاد می کند. در این رویکرد، تغییر در ساختار کهن به معنای آن است که دولت در آن تضعیف می شود، چندپارگی اجتماعی و سیاسی به وجود می آید، مرزها دگرگون می شوند و از همه مهم تر اینکه «آنارشی» (Anarchy) مربوط به دولت های ملی که در روابط بین الملل وجود داشت و ما روابط بین الملل را که در قالب آنارشی تحلیل می کردیم، امروز، تبدیل به فضای آشوب شده است و وقتی فضای آنارشی تبدیل به آشوب شده باشد، طبیعی است که تروریسم در ابعاد گسترده ای شکل خواهد گرفت و گسترش پیدا خواهد کرد.

***ایرنا: آقای دکتر، با توجه به اینکه شما از پایان رسیدن دوران وستفالیا، ایجاد آشوب و فقدان هویت و مرز در میان گروه های تکفیری صحبت کردید، سوالی که مطرح می شود بر این پایه خواهد بود که پیامدهای امنیتی حضور چنین گروه هایی در خاورمیانه چه می تواند باشد؟

** متقی: اگر مرجع و منشا وستفالیا اروپا بود، فضای «پساوستفالیایی» مرجع و منشا آن خاورمیانه محسوب می شود، یعنی شما خاورمیانه را در زمره مناطقی می بینید که در آن «دولت های ورشکسته»(Failed State) وجود دارد، خاورمیانه را منطقه ای می بینید که در آن «دولت های ضعیف» (Weak State) وجود دارد.

دولت ضعیف و دولت ورشکسته چه ویژگی هایی دارد؟ مهمترین ویژگی این است که در برابر ساختار دولت مرکزی مقاومت وجود دارد و حاکمیت دولت مرکزی را به رسمیت نمی شناسد، البته پیش از این نیز در دولت ها یک ساختار «سلسله مراتبی» (hierarchical) وجود داشته است اما وقتی بحث مربوط به فضای آشوب می آید، در فضای آشوب ساختار سلسله مراتبی به یک ساختار دگرگون کننده و دگرگون شونده تبدیل می شود که قدرت و دولت مرکزی دیگر کارکرد چندانی ندارد. بنا براین، من فضای خاورمیانه را یک فضای پسا وستفالیا می دانم و به همین دلیل است که الگوی ارتباطی که مجموعه هایی مانند داعش و النصره دارند در قالب مجموعه هایی به نام «فرادولت» ایفای نقش می کنند.

در این زمینه، خیلی ها اعتقاد دارند که دولت در «زمینه» (Context) وستفالیا قدرتش افزایش یافته ولی واقعیت این است که دولت در خاورمیانه در مقیاس یک دهه گذشته ضعیف تر شده است. دولت در ساختار صدام حسین، حافظ اسد و بشار اسد یک دولت اقتدارگرا بود اما این دولت اقتدارگرا در دوران پسا وستفالیا دیگر کارکرد خود را از دست داده است، نه تنها دیگر دولت اقتدارگرا نیست بلکه در فضای دولت ورشکسته قرار گرفته است. در این شرایط، این نوع دولت ورشکسته چه وضعیتی را می تواند ایجاد کند؟ شرایطی که دیگر دولت قادر به کنترل شرایط اجتماعی نیست. شما در نظر بگیرید در عراق، اگر از یک عراقی امروز بپرسی شما کی هستی و احساس می کنی به کجا تعلق داری؟ نمی گوید من یک عراقی هستم. امروز شهروند عراقی می گوید من یک شیعه، یک سنی یا یک کرد هستم.

این مساله نشان می دهد که قالب های هویتی کهنی که مربوط به وستفالیا بود و دولت کنترل کننده بود، ماهیت سلسله مراتبی داشت، امروز کارکردش از میان رفته است. بنا براین، ما از یک سو، گروه هایی داریم که ماهیت اعتقادی شبکه ای دارند و از دیگر سو، در این فضای شبکه ای هویت ها دگرگون می شود. شما در نظر بگیرید که یک زمانی هویت در یوگسلاوی هویت یوگسلاوی یا اتحاد جماهیر شوروی بود اما در سال 1991م (1370) هویت از هویت یکپارچه یوگسلاوی جدا شد و در منطقه قفقاز نیز هویت تبدیل به هویت ارمنی یا آذری گردید. جدال ارمنی ها و آذری ها این هویت نوساخته ای را که ساختار پیشین را رد می کرد، به طور آشکار نشان می دهد. به همان ترتیب، چنین وضعیتی امروز، در فضای عراق نیز شکل گرفته است. شما می بینید که شیعه از سنی جدا شده و در سوریه علوی ار سلفی جدا می شود.

همچنین در چنین شرایطی دولت ها نیز میزان «تحمل پذیری» شان (Tolerance) کاهش پیدا می کند. به عنوان نمونه در مصر، ژنرال «عبد الفتاح السیسی» چند سال بعد از این که «محمد مرسی» به قدرت رسید، کودتا را انجام داد. این موضوع را همواره به یاد داشته باشید که جا به جایی قدرت در زمان های مطلوب انجام می شود.

شما «نوری مالکی» نخست وزیر پیشین عراق را در نظر بگیرید؛ مالکی در چارچوب قانون اساسی عراق می بایست نخست وزیر باشد، اما قانون اساسی این کشور در ارتباط با انتخاب نخست وزیر رعایت نشد به دلیل این که فضای اجتماعی گسترده ای فراتر از فضای قانونی دارد و زمانی که ساختار فرو بریزد، قانون و نهادها نیز فرو خواهد ریخت.

در آن شرایط است که دیگر دولت ملی، ملیت، هویت پیشین، کارکرد خود را از دست می دهد.

در این میان، چه عاملی باعث می شود که هویت ملی از دست برود؟ وضعیت نوستالوژیکی که معطوف به فضای روانی اعتقادی و هویتی گروه های مختلف است.

پیش از این که کشور عراق شکل بگیرد، عده ای شیعه، عده ای کرد و عده ای سنی بودند. بنابراین، به نظر می رسد که بار دیگر این فضای نوستالوژیک کهن توانسته بر دولت ملی غلبه کند. از این رو، من داعش را حاصل فضایی می دانم که نخست، آنارشی تبدیل به آشوب می شود. دوم، ساختار سلسله مراتبی دولت های ملی ماهیت آنارشیکال (هرج و مرج) پیدا می کند و زمانی که دولت ملی ضعیف می شود، هویت های کهن جایگاه قویتری پیدا می کنند.

***ایرنا: آقای دکتر با توجه به اینکه فضای خاورمیانه در حال تحول به سمت یک وضعیت پسا وستفالیایی است و فضای آنارشیک در حال تبدیل به فضای آشوب است، آیا می توان از پایداری گروهی مانند داعش در نظم آینده منطقه صحبت کرد؟

**متقی: گروهایی مانند داعش موقعیت شان مربوط به زمان و شرایطی است که نظم منطقه ای در وضعیت ریزش و فرسایش قرار می گیرد. اگر شرایط برای اعاده نظم منطقه ای به وجود آید، در آن صورت گروه هایی مثل داعش هم موقعیت خود را از دست می دهند، در این فضا این نوع گروه ها یا باید ساختار دولت محور را بپذیرند یا اینکه در فضای آینده موقعیت آنها در فضای ریزش قرار می گیرد.

نکته دیگری که باید به آن توجه داشت این است که مجموعه هایی مثل داعش از بسیاری از ابزارهای دولت، بهره می گیرند. برای نمونه داعش دارای ارتش، نیروهای مسلح و اقتصاد خدماتی است. داعش زمانی که در حوزه ای مسلط می شود منابع مالی را که به دست آورده میان شهروندان توزیع می کند یعنی مهم ترین مساله دولت ها در عصر موجود اقتصاد خدماتی است.

نکته بعدی، این موضوع است که داعش دارای «مرکز اطلاعاتی» (Data Base) است. برای نمونه شما در نظر بگیرید که گروه های تروریستی دهه 70 میلادی به عنوان نمونه گروه « وارمن ماریوف» در آلمان، گروه ها و افراد محدودی را مخاطب قرار می داد و علیه آنها اقدام می کرد و مرکز اطلاعاتی آنها بسیار محدود بود. در حالی که مجموعه ای همچون داعش، دارای یک نوع جمع آوری اطلاعات سیستمیک (نظام مند) است و چنین نیست که این گروه با نفراتی اندک و بدون پشتوانه خاصی درگیر شود.

برای نمونه، هنگامی که این گروه یک ایست بازرسی برقرار می کند پیش از این، برای همه اعضای خود کارت شناسایی صادر کرده است. زمانی که هریک از این اعضا بخواهند از این ایست بازرسی عبور کنند، افراد در مرکز اطلاعاتی چک می شوند و زمانی که چک کردند مشخص می شود که این فرد چه جایگاهی را در ساختار دولت و گروه دارد.

بنابراین، این ذهنیت که ما فکر کنیم مجموعه هایی مانند جبهه النصره یا داعش افرادی عوام شکل گرا هستند و به هیچ وجه با ابزارهای مدرن آشنایی ندارند، اشتباه بزرگی است. در فضای شبکه ای ایجاد شده چنین گروه هایی از یک طرف هویت یابی آنها ماهیت اطلاعاتی و شبکه دارد و از طرف دیگر در چنین فضایی زمینه برای رویارویی اطلاعاتی ایجاد می شود؛ یعنی جنگ داعش و دولت عراق بیش از آنکه ماهیت نظامی داشته باشد ماهیت اطلاعاتی و امنیتی دارد. چنین وضعیتی نشان می دهد که دولت عراق در وضعیت غافلگیری قرار دارد. در این چارچوب غافلگیری به معنای این است که برخی از بازیگران توانسته اند مجموعه ای از اطلاعات را در برابر بازیگر دیگر سازماندهی کنند.

مهمترین موضوعی که امروز بایستی به آن توجه داشته باشیم این است که نرم افزار و سخت افزار قدرت شبکه ای فراتر از قدرت سازمانی گذشته است. این قدرت شبکه ای می تواند هم اطلاعات و هم قدرت نظامی و هم توان اقتصادی را با یکدیگر ترکیب کند و به همین دلیل است که داعش بخشی از عملیات جنگی را که انجام داده علیه پالایشگاه ها و منابع نفتی بوده است.

در این میان، ترکیه بخشی از نفت خود را از داعش خریداری می کند و حتی دولت سوریه بخشی از منابع انرژی خود را از داعش به دست می آورد. این همان فضای شبکه ای است؛ یعنی در حوزه نظامی می جنگند، هویت شان با یکدیگر متفاوت است اما به دلیل نیازهای اقتصادی که دارند در حوزه خرید و فروش نفت همکاری می کنند. اینجاست که شبکه فراتر از یک حوزه خاص اقتصادی یا نظامی معنا پیدا می کند. شبکه می تواند یک نوع تمامیت جمعی که قابلیت و قدرت گروه های رقیب را شکل می دهد در یک وضعیت رو در رو با یکدیگر سازماندهی کند.

***ایرنا: آقای دکتر با توجه به بحثی که شما مطرح کردید به نظر می رسد داعش در فضای شبکه ای و از طریق فضای مجازی کارویژه های یک دولت را انجام می دهد و حتی یک فضای شهروند محور را ایجاد کرده است. در اینجا با توجه به وجود یک وضعیت پساوستفالیا در کارکردهای داعش در فضای مجازی تناقضی ایجاد می شود. در این چارچوب، آیا ما باید منتظر یک نظم تازه یا پذیرش دولت تازه در فضای آشوب باشیم؟

** متقی: فضای آشوب، فضایی است که بازیگران هیچ گونه اتصال و ارتباطی به مرکز ندارند. این خانواده های گسسته را در نظر بگیرید، هرکدام از افراد کارکرد خود را دارا هستند و هرکدام به شکلی در نظم خانواده ایفای نقش می کنند.

این بحث را امروز می توان در کشورهایی مثل عراق دید. داعش به عنوان یک گروه هویتی نمی خواهد تمامی ابزارهای دولت را داشته باشد، اما خدمات ارایه می دهد. به چه دلیل خدمات ارایه می دهد؟

برای اینکه ارایه خدمات را بخشی از تکلیف خودش می داند. در نظام وستفالیا همواره میان حق و تکلیف یک نوع رابطه وجود داشته حتی در فضای مدرن، حق و تکلیف به موازات یکدیگر و در یک فضای توازنی قرار دارد. اما در شرایط آشوب، چیزی به نام حق وجود ندارد همه چیز تکلیف است، یعنی اگر داعش انسان می کشد به عنوان تکلیف می کشد، اگر خدمات ارایه می دهد، احساس تکلیف می کند، اگر اقدام خاصی را علیه گروه های دیگر ارایه می دهد در یک فضای تکلیف است. بنابراین، در فضای مدرن، حق به موازات تکلیف ارایه می شود ولی در فضای پست وستفالیا دیگر چیزی به نام حق وجود ندارد که ما جلوه هایی از شهروندی را خواسته باشیم در آن فضا ببینیم.

از اینرو، بحث مربوط به شهروندی مساله ای است که در حوزه فضای مدرن قرار می گیرد و در فضای پساوستفالیا موضوع شهروندی نداریم و به همین دلیل است که هر اعدامی که صورت می گیرد بخشی از تکلیف گروه ها محسوب می شود.

هنگامی که یک نظم مبتنی بر قانون به هم می خورد یا نظم مبتنی بر حقوق اجتماعی و شهروندی به هم می خورد و یک نظم تازه ای به وجود می آید که این نظم را گروه های حاشیه ای سازماندهی می کنند. در فضای آشوب، مرکزیت قدرت دیگر کاربرد ندارد و این نیروی حاشیه ای است که می تواند تکلیف ایجاد کند و تکلیف را رعایت کند و نظم قدیمی را تغییر دهد.

***ایرنا: با توجه به ویژگی که فضای مجازی دارد و امکان سرعت گسترش را به گروهی همچون داعش می دهد و داعش با گسترش خود نظم منطقه ای و بین المللی را به هم می زند، سوال این است که کشورهای منطقه ای و بین المللی چگونه می توانند با این گروه و گسترش آن در جغرافیای خاورمیانه و فضای مجازی مقابله کنند؟

مهمترین بحث دوران کنونی، رابطه هویت، رسانه و شبکه است؛ بحثی را که «مانوئل کاستلز» به آن توجه دارد این است که هویت بر بام رسانه قرار دارد، یعنی اینکه داعش یک گروه تروریستی است و در منطقه ای فعالیت می کند و چه می شود که تبدیل به یک تهدید جهانی می شود یا تبدیل به شکل گیری ائتلاف های منطقه ای می شود؟

علت اصلی را باید در رابطه بین گروه های هویتی و مجموعه های رسانه ای دانست. هرجا که هویت و قدرت و خشونت باشد، رسانه آن را منعکس می کند. بنابراین، در وضعیت موجود آن چیزی که باید مورد توجه قرار بگیرد این است که رسانه ها می توانند این هویت را منعکس کنند و تا زمانی که هویت منعکس می شود، طبیعی است که چنین گروه هایی موجودیت هم خواهند داشت.

اما تا چه زمانی داعش دارای نقش هویتی است؟ تا زمانی که بتواند رقابت و مبارزه هویتی را به انجام برساند؛ یعنی اگر زیرساخت های قدرت داعش شکسته شود و مقاومت به لحاظ اقتصادی و نظامی فرو بریزد، در این شرایط هویت باقی می ماند ولی گروه سیاسی کارکرد خودش را از دست می دهد، آنجاست که زمینه برای انشعاب گروه های هویتی ایجاد می شود. بنابراین، ما در آینده باید شاهد وضعیتی باشیم که در آن وضعیت، گروه های هویتی در فضای تجزیه قرار می گیرند.

به همان گونه ای که گروه های هویتی تجزیه می شوند، ایدئولوژی آنها نیز تجزیه می شود. این یک بحث بسیار جالبی است که ایدئولوژی خارج از گروه معنا پیدا نمی کند. امروز ایدئولوژی یکپارچه و منسجم است ولی در یک فضای زمانی دو یا سه ساله شاهد خواهیم بود که ایدئولوژی ها به طور کامل رنگارنگ می شوند و در آن وضعیت است که در بین گروه های سلفی تضاد و تعارض به وجود آمده و موج تازه ای در منطقه شکل می گیرد که خود گروه های سلفی در وضعیت رویارویی و درگیری قرار می گیرند.

***ایرنا: با توجه به چنین وضعیتی آیا ما باید شاهد گسترش چنین آشوب هایی در منطقه خاورمیانه باشیم؟

طبیعی است که آشوب برای مدتی ادامه پیدا خواهد کرد. این آشوب دستکم از سال 1991م آغاز شده اما در برخی از مقاطع تاریخی آشوب پر شدت و در برخی مقاطع ماهیت کم شدت پیدا کرده است؛ یعنی حرکت ها ماهیتی سینوسی دارد. این موضوع را به یاد داشته باشیم که در فضای سازمانی، حرکت سینوسی وجود ندارد و حرکت ها ماهیت فرایندی دارند، اما در فضای کنشی گروه های هویتی و مجموعه هایی که در حاشیه ایفای نقش می کنند، موقعیت و جایگاهشان را باید در یک فضای سینوسی نشان دهند.

**سوال: آقای دکتر متقی، دگردیسی مفهوم قدرت و نقش پادقدرت ها در رسانه های اجتماعی را چگونه ارزیابی می کنید؟

مساله تحول قدرت یک امر واقعی است. به هر اندازه که جوامع پیچیده تر می شود ذات، ماهیت و کارکرد قدرت هم پیچیده تر می شود. زمانی در حوزه روابط بین الملل بحث این بود که قدرت ماهیت آشکار دارد و در فضای رقابت معنا پیدا می کند اینها بحث هایی است که «رابرت دال» درباره آن صحبت کرده است یعنی قدرت با امر آشکار در یک فضای رقابتی، یک وضعیت مشروعیت بخشی پیدا می کند. پس از مدتی که ذات قدرت تغییر پیدا کرد، تحلیل قدرت هم دگرگون شد یعنی وقتی ذات یک موضوع تغییر پیدا می کند تحلیل آن موضوع نیز با تغییر و دگرگونی هایی همراه می شود.

پس قدرت ماهیت دوگانه دارد؛ بخشی از قدرت آشکار و بخشی دیگر پنهان است اما سوال اینجاست که کدام یک از بخش قدرت آشکار است؟ آن بخشی از قدرت که به نوعی در یک فضای کاذب قرار می گیرد. به عبارت دیگر قدرت آشکار نقش به نسبت محدودی دارد. اشخاصی همانند «سیراکنس» اعتقاد دارند که رسانه ها در آمریکا و کشورهای صنعتی انعکاس دهنده قدرت آشکار هستند ولی قدرت دست آنها نیست، دموکراسی نمایش دهنده قدرت آشکار است اما ساختار ماهیتش نخبه گرایانه است یعنی گاهی ویترین با انبار متفاوت است؛ یک ویترین دموکراتیک است ولی انبار ماهیت اقتدارگرایانه دارد. در بحث های امروز قدرت؛ هرچه اقناع بیشتری وجود داشته باشد و اقناع به همراه اجبار به کار گرفته شود، آن را می توان قدرت نامید، حال ممکن است رسانه چنین کارکردی داشته باشد، ممکن است ایدئولوژی ها چنین کارکردی داشته باشند یا حتی گروه های سیاسی در این فضا قرار بگیرند. بنابراین فضای موجود فضایی است که نوع نگاه نسبت به قدرت تغییر پیدا کرده است و این تحول در ابزارهای قدرت، تحول نسبت به نگرش به قدرت نیز تحول ایجاد می کند.

به همین دلیل است که «جوزف نای» بحث قدرت نرم را مطرح می کند اما پیش از وی، شما «آلوین تافلر» را دارید، تافلر 2 بحث جابه جایی قدرت و جابه جایی در قدرت را اعلام می کند که موضوع و فرایند قدرت دگرگون شده است.

**سوال: شما قدرت را در جهان کنونی چگونه تعریف می کنید؟

قدرت در عصر موجود نه «سطح خرد» (میکرو) است و نه «سطح کلان» (ماکرو)، نه توزیع افقی و نه عمودی دارد بلکه قدرت ماهیتی شبکه ای دارد. در فضای شبکه ای شما همه چیز دارید و هیچ ندارید مانند کارت اعتباری است که برای شما همه چیز است و در عین حال هیچ چیز نیست؛ در مقایسه با الگوهای گذشته که پول در قالب طلا بود، در فضای «نظام پولی برتون وودز» میان طلا و دلار آمریکا یک رابطه متقابل ایجاد شد.

پس توزیع قدرت ماهیت شبکه ای دارد و این میزان افزایش و کاهش قدرت نیز بستگی به این دارد که شما چه میزان قابلیت اطلاعاتی دارید؛ اگر اقتصاد اطلاعاتی داشته باشید، اگر توان نظامی و اجتماعی اطلاعات محور داشته باشید، می توانید به قدرت بیشتری نیز دست پیدا کنید.

گزارش خطا