شرایط بحرانی کاخ هدیش تخت جمشید

ایسنا: کارشناس حفاظت مجموعه میراث تخت جمشید از شرایط بحرانی کاخ هدیش این مجموعه سخن گفت که نسبت به سایر بخش‌ها بیشترین فرسودگی را دارد و شدیدا دچار پوکی سنگ شده است و در عین حال این نکته را متذکر شد که گلسنگ کمترین آسیب را نسبت به سایر عوامل به آثار سنگی می‌رساند.

محمدرضا علی‌خواه، کارشناس حفاظت مجموعه میراث تخت جمشید در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا با اشاره به وضعیت کاخ هدیش(کاخ اختصاصی خشایارشاه) تخت جمشید که یکی از کارگاه‌ها فعال مرمتی تخت جمشید در آن قرار دارد، گفت: نوسانات دما، پوکی سنگ‌ها و گلسنگ‌ها مهم‌ترین مسائل حفاظتی این کاخ به شمار می‌روند و برای مرمت آن به زمان، بودجه و نیروی انسانی بیشتری نیاز است.

وی با بیان اینکه کاخ هدیش، مرتفع‌ترین قسمت کوشکِ شاهی تخت جمشید است، گفت: مهم‌ترین و بارزترین مسئله‌ای که در این کاخ مشاهده می‌کنید نوع آسیب‌هاست که نسبت به سایر بخش‌های تخت جمشید متمایز است. از نظر نوع آسیب، کاخ هدیش شدیداً دچار پوکی سنگ شده است.

علی‌خواه ادامه داد: علت اصلی این مسئله نوسانات دمای شدیدتر نسبت به سایر بخش‌های مجموعه است که ناشی از موقعیت مکانی کاخ است. به همین دلیل، هرچند از نظر ظاهری نوع مرمت باید مشابه سایر بخش‌ها باشد، اما اینجا شرایط بحرانی‌تر است و مرمت آن زمان بیشتری می‌طلبد.

دسته‌بندی آسیب‌ها و نقش گلسنگ‌ها

این کارشناس مرمت آثار باستانی در ادامه توضیح داد: اگر بخواهیم آسیب‌ها را دسته‌بندی کنیم، آسیب انسانی یا واندالیسم و آسیب ناشی از نوسانات دمایی برای سنگ‌ها قابل ذکر است و گلسنگ‌ها جزو آسیب‌های زیستی محسوب می‌شوند که کمترین آسیب را نسبت به سایر عوامل به آثار سنگی می‌رسانند.

وی افزود: به‌عنوان مثال، یک گلسنگ در طول ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ سال حدود سه درصد آسیب به اثر سنگی وارد می‌کند، در حالی که واندالیسم یا آسیب انسانی می‌تواند در عرض چند ثانیه تخریب قابل توجهی ایجاد کند. بنابراین، ظاهر زشت گلسنگ‌ها ذهن بازدیدکنندگان را جلب می‌کند، اما شدت تخریب واقعی آن‌ها بسیار کمتر است.

علی‌خواه در پاسخ به اینکه آیا منظور حجم بازدیدها از مجموعه باستانی است، گفت: حجم بازدید یک گوشه است. حجم بازدید لزوما آسیب‌رسان نیست بلکه مدیریتش می‌تواند آسیب‌ها را به حداقل برساند.

کارشناس حفاظت تخت جمشید تصریح کرد: مسئله گلسنگ‌ها ذهن بازدیدکنندگان را به خود جلب می‌کند، اما آسیبی که وارد می‌کنند بسیار کمتر از آسیب‌های انسانی است. برخی گلسنگ‌ها حتی به نوعی پتینه طبیعی آثار سنگی تبدیل شده‌اند و نباید دست‌کاری شوند، زیرا اثر تخریبی قابل توجهی ندارند.

وی با بیان اینکه امکان بازدید گردشگران از کاخ هدیش به دلیل حجم بالای فرسودگی سال‌هاست که میسر نیست، گفت: بر اساس بررسی‌های ما، کاخ هدیش وضعیت نامناسب‌تری دارد و به همین دلیل مرمت آن نیازمند توجه ویژه است. جرزهایی در این کاخ پیش‌تر مرمت شده‌اند، اما همچنان ادامه کار ضروری است.

مدیریت پوشش گیاهی و حفاظت از آثار

علی‌خواه در پاسخ به ‌ایسنا در خصوص اینکه آیا گیاهانی که در این محوطه روییده‌اند، تأثیری بر روی فرسودگی بنا دارند، گفت: پوشش گیاهی موجود در محوطه، آسیب شدیدی به سنگ‌ها وارد نمی‌کند و بخش‌هایی که رشد کرده بودند، کوتاه یا جمع‌آوری شده‌اند. در فضای باز نمی‌توانیم تمام اقدامات پیشگیرانه را انجام دهیم، اما حفاظت و کنترل بخش‌های آسیب‌پذیر در اولویت است. همچنین، مشکلات مربوط به آب جمع‌شده در کاخ هدیش وجود ندارد، زیرا محل این کاخ بالاتر و جریان آب متفاوت است.

وی در ادامه به جبهه ۱۶ مجموعه تخت جمشید اشاره کرد و گفت: این قسمت بدترین وضعیت گلسنگ را دارد و بیشترین میزان این نوع آسیب را در مجموعه شاهد هستیم. نکته مهم این است که بخش‌هایی از کتیبه این بخش که حدود ۸۰ تا ۹۰ سال پیش از زیر خاک بیرون آمده‌اند، در طول این مدت هیچ گلسنگی روی آن رشد نکرده است. حتی با فرض حداقل ۵۰ سال، باز هم آسیب گلسنگ مشاهده نمی‌شود که سند علمی و مستند این موضوع در اختیار ماست.

علی‌خواه افزود: در بخش‌هایی که آثار واندالیسم مشاهده می‌شود، به گفته کارشناسان، این آسیب‌ها عمدتاً مربوط به دوران صفویه است و به‌وضوح مشخص است که این صورت‌ها با ابزار به عمد کنده شده‌اند. عمر گلسنگ‌های موجود در این بخش‌ها حدود ۳۰۰ سال است و این میزان رشد بسیار کم، نشان‌دهنده این است که آسیب گلسنگ نسبت به سایر آسیب‌ها، از جمله واندالیسم، بسیار کمتر است.

در طولانی مدت، آسیب ناشی از گلسنگ محدود است 

وی در ادامه توضیح داد: در قسمت‌های بالاتر که از زمان مخروبه شدن بنا و حدود ۲۰۰۰ سال پیش از خاک بیرون آمده‌اند، گلسنگ‌ها فرصت رشد داشته‌اند. مقایسه میزان آسیب در بخش‌های ۲۰۰۰ ساله، ۳۰۰ ساله و ۵۰ ساله نشان می‌دهد که حتی در طول مدت طولانی، آسیب ناشی از گلسنگ محدود است و به نسبت سایر تهدیدها برای آثار تاریخی، اهمیت کمتری دارد.

کارشناس حفاظت تخت جمشید با تأکید بر نقش محیط زیست در رشد گلسنگ‌ها گفت: این گیاهان زمینه‌ساز رشد گل‌سنگ‌های بعدی هستند و رشد آن‌ها تحت تأثیر رطوبت، سایه و شرایط محیطی قرار دارد. بخش‌هایی که از خاک بیرون آمده‌اند و شرایط محیطی مناسب داشته‌اند، رشد کرده‌اند، در حالی که بخش‌هایی که زیر خاک بوده و شرایط محیطی تکمیل نبوده، رشد قابل توجهی نداشته‌اند.

علی‌خواه به اهمیت کنترل و پیشگیری از گلسنگ اشاره کرد و گفت: کار ما صرفاً محدود به کنترل و حذف این گیاهان است. حتی اگر بخواهیم تمام گلسنگ‌ها را پاک کنیم، باید روش‌ها و موادی استفاده شود که در طول زمان باعث ایجاد لکه یا آسیب جدید نشود. بنابراین منطقی‌تر این است که این اقدام به تعویق بیفتد تا به یک روش مطمئن دست یابیم و از آسیب‌های احتمالی جلوگیری کنیم.

وی در پایان با بیان اینکه در حال حاضر هیچ کارگاهی برای پاکسازی گلسنگ فعال نیست و این مرحله تنها در حوزه پژوهش قرار دارد، تاکید کرد: تمامی اقدامات مرمتی و حفاظتی کتیبه‌ها با نظارت دقیق کارشناسان و مشاوران متخصص انجام می‌شود تا هم امنیت سازه و هم اصالت آثار تاریخی حفظ شود.