مسئولیت‌پذیری در دولت‌داری / ولی الله شجاع پوریان

همدلی- ولی الله شجاع پوریان: ضرورت نوسازی مدیریتی در عصر پیچیدگی 

در شرایط حساس کنونی کشور و به‌ویژه پس از پایان جنگ دوازده‌روزه تحمیلی، دولت به‌عنوان نماینده حاکمیت سرزمینی بیش از هر زمان دیگر ناگزیر است که ساختار اجرایی خود را بازسازی و متناسب‌سازی کند. جهان در حال حرکت بی‌وقفه است، دشمنان در حال تاکتیک‌سازی‌اند و جامعه درگیر مطالبات جدی و انباشته است. دولت‌داری امروز ـ برخلاف تصور ساده‌انگارانه برخی دیدگاه‌ها ـ با حسن نیت، رفاقت‌های سیاسی، یا تداوم وفاداری‌های شخصی اداره نمی‌شود. حکمرانی، عرصه تعارف نیست؛ عرصه تصمیم، مسئولیت و کارآمدی است. با سلام‌وصلوات، کشور حرکت نمی‌کند. مدیریت مستمر، بازبینی مداوم و نوسازی ترکیب مدیران لازمه اداره یک کشور در این شرایط پیچیده است. 

بااین‌همه، دیدگاهی در دولت وجود دارد که «تغییر مدیران مشکلی را حل نمی‌کند» و گاه تأکید می‌شود که «از روز اول باهم پیمان بسته‌ایم و تا آخر باید با یکدیگر بمانیم». چنین نگرشی در حالی بیان می‌شود که گزارش‌های ارزیابی عملکرد در استان‌ها و وزارتخانه‌ها، ضعف آشکار برخی مدیران را نشان می‌دهد و درخواست برای اصلاح این ناتوانی با این پاسخ مواجه می‌شود که «تغییر افراد فایده ندارد». این دیدگاه، نه‌تنها با اصول علمی مدیریت در تعارض است، بلکه با شواهد میدانی، تجربه تاریخی و پیامدهای مدیریتی سال‌های اخیر نیز سازگار نیست. 

«الناس علی دین ملوکهم»؛ رفتار مردم، حرکت سازمان‌ها و حتی روحیه ادارات از مدیران ارشد تأثیر مستقیم می‌گیرد. مدیر ضعیف، ساختار را بی‌جان می‌کند و مدیر توانمند همان ساختار را به حرکت درمی‌آورد. تاریخ معاصر ایران، کشورهایی که در مسیر توسعه گام برداشتند و بحران‌ها و فرصت‌های پشت سر گذاشته‌شده، همگی شاهدانی هستند که نقش مدیر را در موفقیت یا سقوط یک حوزه، به‌طور کامل اثبات می‌کنند. 

کشور بارها زیان‌های جبران‌ناپذیر مدیریت‌های نالایق را با چشم دیده است. در حوزه عمران، پروژه‌های بزرگ در برخی مناطق به دلیل مدیریت غیرحرفه‌ای و فقدان نظارت فنی، به واحدهایی تبدیل شدند که با هزینه‌های سنگین، جمعیتی عظیم را درگیر مشکلات سازه‌ای و خدماتی کردند. در حمل‌ونقل، حوادث ریلی و هوایی که بخشی از آنها ناشی از زنجیره تصمیم‌گیری‌های ضعیف مدیریتی بود، نشان داد ناکارآمدی یک مدیر می‌تواند به بهای جان انسان‌ها تمام شود. ورشکستگی صندوق‌های بازنشستگی، حاصل چند دهه مدیریت غیرتخصصی و سپردن منابع مردم به دست افراد فاقد شناخت مالی بود. صنایع بزرگی مانند خودروسازی نیز قربانی همین چرخه مدیریت‌های ناتوان شده‌اند؛ حوزه‌ای که با وجود ساختار عظیم و هزینه سنگین، به دلیل انتصابات سیاسی و عدم گردش مدیران، سال‌هاست از فناوری و بهره‌وری عقب‌مانده و نارضایتی اجتماعی گسترده ایجاد کرده است. 

در مقابل، کشور نمونه‌های متعدد دارد که چگونه حضور افراد کاردان، باسواد و دلسوز توانسته در همان ساختار موجود تحول ایجاد کند. توسعه شتابان زیرساخت‌های عمرانی در دهه ۱۳۷۰ که شبکه سدسازی، انتقال نیرو و بهبود راه‌های کشور را شکل داد، نتیجه مدیریت برنامه‌محور و تخصص‌گرا بود. جهش صنایع دفاعی و موشکی، محصول مجموعه‌ای از مدیران جوان، متخصص و مسئولیت‌پذیر است که با اتکا به دانش و خلاقیت، شکاف‌های بزرگ را از میان برداشتند و نقش بازدارندگی امروز کشور را بنا کردند. در بحران سیل ۱۳۹۸، استان‌هایی که مدیران چابک و توانمند داشتند، آسیب بسیار کمتری دیدند و عملیات‌های امدادی در آن‌ها با نظم و سرعت بیشتری اجرا شد؛ شاهدی روشن بر اینکه مدیر توانا، حتی در دل بحران هم ساختار را زنده نگه می‌دارد. 

این واقعیت‌ها نشان می‌دهد که نظریه «افراد باهم تفاوتی ندارند» عملاً بی‌پایه است. ساختار هرچقدر کامل باشد، اگر مجری آن فاقد فهم، اراده، جسارت یا مهارت باشد، همان ساختار را به زمین می‌نشاند؛ و برعکس، مدیر توانمند در دل یک ساختار پیچیده، همان امکانات موجود را به فرصت تبدیل می‌کند. کشورهایی که مسیر توسعه را طی کرده‌اند، از ژاپن تا کره‌جنوبی و حتی کشورهای منطقه، دقیقاً با گردش مدیران، جوان‌سازی مسئولیت‌ها و انتصاب شایسته‌سالارانه پیش رفتند، نه با تثبیت مدیران کم‌اثر. 

در شرایطی که کشور درگیر پیامدهای اقتصادی، فشارهای معیشتی و یک آتش‌بس شکننده با رژیم غاصب صهیونیستی است، نمی‌توان مدیریت اجرایی را در حالت ایستا نگاه داشت. مردم فرصت خطاهای تکراری را ندارند. جهان نیز منتظر ما نمی‌ماند. حوزه‌های ستادی، سیاست‌گذاری، امنیتی، اقتصادی و مدیریتی نیازمند دمیدن خون تازه‌اند؛ نیازمند مدیرانی جوان‌تر، دانشی‌تر، دلسوزتر و متعهدتر به منافع ملی و سیاست‌های دولت. این تغییر نه یک توصیه اختیاری، بلکه ضرورتی قطعی برای اداره کشور است. 

اصرار بر نگه‌داشت مدیرانی که در ارزیابی‌ها موفق نیستند، یا ادامه همراهی با افرادی که تنها سرمایه‌شان رفاقت سیاسی است، نه‌تنها کمکی به حل مسائل کشور نمی‌کند، بلکه نوعی چشم‌پوشی از امنیت روانی مردم و آینده کشور است. دولت‌داری وظیفه‌ای سنگین است و سنگینی این وظیفه بر دوش مدیرانی است که سکان حوزه‌های کلیدی را در دست دارند. تغییر افراد، اگر مبتنی بر ارزیابی، صلاحیت و نیاز کشور باشد، نخستین گام اصلاح است، نه آخرین گام. 

حکمرانی موفق، هنر انتخاب افراد شایسته است؛ و کشور امروز بیش از هر زمان دیگر به این هنر نیاز دارد.