سلطان اسرارآمیز اعراب؛ از اعزام نماینده برای دیدار با امام(ره) در قم تا زمینه‌سازی برای دیدار محرمانه ایران و آمریکا

در میان تمام رهبران این روزهای کشورهای عرب خاورمیانه، هیچ رهبری مثل سلطان قابوس اسرارآمیز و مورد احترام نیست.

به گزارش آنا به نقل از مجله نیویورکر، سه سال و نیم پیش از آنکه عمان پذیرای مذاکرات میان ایالات‌متحده و ایران باشد، یوسف بن علوی، وزیر خارجه عمان تنها شرط کشورش را این‌گونه مطرح کرد: عمان می‌تواند هر دیداری میان ایران و آمریکا را برای شما ترتیب دهد و مکان آن را مشخص کند، به شرطی که کاملاً محرمانه باشد. بنا به اسناد فاش شده توسط سایت ویکی لیکس این جملاتی بود که بن علوی در نوامبر 2009 خطاب به ریچارد اسکیمر، سفیر آمریکا در اردن گفت.

مذاکرات مقدماتی و محرمانه میان ایران و آمریکا در ماه مارس سال 2013 در یک ویلای خصوصی در منطقه ساحلی مسقط که به سلطان قابوس بن سعید، پادشاه عمان تعلق داشت، انجام شد و آن‌ها مبنایی برای مذاکرات رسمی در مورد برنامه هسته‌ای ایران تعیین کردند. هنگامی‌که مشخص شد آخرین دور مذاکرات در وین منجر به امضای توافقنامه نهایی پیش از ضرب‌الاجل 24 نوامبر نمی‌شود، واشنگتن بار دیگر به سمت عمان رفت و ضرب‌الاجل تا هفت ماه دیگر تمدید شد.

در میان تمام رهبران این روزهای کشورهای عرب خاورمیانه، هیچ رهبری مثل سلطان قابوس اسرارآمیز و مورداحترام نیست. در طول 44 سال حکومت، او از تمام قدرتش استفاده کرده و با ثروت ناشی از 5.5 میلیون بشکه ذخیره نفتی توانسته عمان را از سرزمینی با تنها 10 کیلومتر جاده و پس از یک جنگ داخلی به کشوری با درآمد متوسط تبدیل کند که مردمانش هرگز تا این اندازه صلح و آرامش را تجربه نکرده‌اند.

طی یک دهه گذشته سلطان قابوس به سمت انزوای بیشتر رفته و این تصویر را از خود در جامعه به وجود آورده که فردی نیک‌خواه مردم اما گوشه‌گیر است. عده اندکی اجازه دیدار با او را یافته‌اند و خودش به‌ندرت در میان عموم سخنرانی می‌کند. او در نشست‌های منطقه‌ای شرکت نمی‌کند و معمولاً نمایندگانی را به‌جای خود می‌فرستد. جاده‌ها و خیابان‌ها به نام او است، اما برخلاف دیگر رهبران عرب منطقه زیاد دوست ندارد تصاویرش در سراسر پایتخت باشد.

قابوس در روز هجدهم ماه نوامبر سال جاری و در روز تولد هفتادوچهارسالگی‌اش در تلویزیون حاضر شد و موضوعی را بیان کرد که بسیاری انتظار آن را داشتند. او از بیماری‌اش خبر داد و گفت که لازم است در ماه‌های آتی مورد درمان قرار بگیرد. قابوس در آن زمان در آلمان بود. برای اولین بار او در مراسم سالانه روز ملی که هفته بعد از آن تاریخ برگزار شد، شرکت نکرد.

خالد الحریبی، یکی از کارآفرینان سرشناس عمانی و رئیس سابق اولین اتاق فکر مستقل عمان (توسل) در این زمینه اظهار داشت: این یک زمان حساس و دشوار برای ما است زیرا نیاز داریم تا اعتمادبه‌نفس خود را بالا ببریم. وی افزود: یک ضرب‌المثل عربی وجود دارد که می‌گوید: انسان تنها زمانی رشد پیدا می‌کند که دیگر متکی به والدینش نباشد.

قابوس چهاردهمین نسل از خاندان آل بوسعیدی است که در سال 1970 و با کمک انگلیسی‌ها در کودتایی بدون خونریزی، پدرش را از قدرت کنار زد. در آن زمان مسقط در حال شکست در جنگ با استقلال‌طلبان منطقه جنوبی ظفار بود؛ این استقلال‌طلبان، گفتمان جریان‌های چپ‌گرا در جهان عرب را دنبال می‌کردند. سلطان جوان و 29 ساله عمان قول داد کشوری مدرن بسازد. او برای مبارزان مناطق جنوبی عفو عمومی صادر کرد و در مقابل وعده داد افرادی که تسلیم نشوند، با مجازاتی سخت روبه‌رو خواهند شد.

برای عملی کردن این قولش، او به نیروهای بیشتری نیاز داشت و این نیاز را با نیروهای ایرانی برآورده کرد. محمد العرضی، فرمانده سابق نیروی هوایی عمان در این زمینه می‌گوید: ایران بزرگ‌ترین حامی عمان هم از لحاظ تجهیزات و هم از لحاظ تعداد نیروها بود.

تا 9 سال بعد و تا زمان انقلاب ایران، تهران و مسقط به دوستان نزدیکی تبدیل شدند. یک هنگ نظامی از ایران در مسقط اسکان یافت و تا زمان آغاز اعتراضات مردم ایران علیه شاه، در آنجا بود.

یکی از کارشناسان عمانی که در آن زمان در سیاست خارجی این کشور حضور فعالی داشت، گفت: انقلاب اسلامی در ایران معنای زیادی برای ما داشت. اگر ایران علیه ما موضع می‌گرفت، ما به‌سرعت صلح و آرامش خود را از دست می‌دادیم.

قابوس به‌خوبی می‌دانست باید اقدامی انجام دهد تا نظر رهبران انقلابی ایران را جلب کند. بدین ترتیب سفیر عمان در ایران به‌تدریج شروع به ایجاد رابطه با مقامات جدید ایران کرد و درنهایت توانست دیداری با آیت‌الله خمینی داشته باشد. این دیدار در شهر مذهبی قم انجام شد.

سفیر عمان و بن‌علوی که در آن زمان از دوستان نزدیک سلطان بود و هنوز وزیر امور خارجه نشده بود، به زبان فارسی به امام خمینی(ره) گفتند که کشورشان به دنبال حفظ روابط دوستانه میان طرفین است. رهبر ایران به آن‌ها گفت که با وجود رابطه خوب عمان با کشورهای غربی، ایران علیه این کشور نیست.

همزمان با گسترش اختلافات میان ایران و آمریکا طی سال‌های اخیر، عمان تلاش کرده با برداشتن گام‌هایی مهم، میان دو کشور اعتماد متقابل ایجاد کند. علاوه بر تسهیل مذاکرات هسته‌ای، عمان با پرداخت وثیقه چند میلیون دلاری، آزادی کوهنوردان آمریکایی زندانی در ایران را فراهم کرد؛ البته عمانی‌ها می‌گویند پرداخت این مبلغ درواقع سرمایه‌گذاری برای صلح بوده است.

العرضی اظهار داشت: مذاکرات موضوعی است که همه خواهان آن هستند. سلطان قابوس می‌خواهد دو طرف را متقاعد کند تا پای میز مذاکره بنشینند. وی افزود: تا جایی‌که من سلطان قابوس را می‌شناسم، او فردی استراتژیک است. او در ابتدا دو یا سه نفر مهم در بازی را شناسایی کرده و سپس مذاکره با آن‌ها را آغاز می‌کند و درنهایت به افراد دخیل در ماجرا اجازه می‌دهد کارها را پیش ببرند.

طی یک دهه گذشته، ثروت نفتی عمان رشد اقتصادی را برای این کشور به ارمغان آورده است، اما تجارت و قراردادهای دولتی تنها در اختیار چند خاندان بازرگان است. پروژه‌های جدید کاری و توسعه خدمات عمومی باعث به وجود آمدن مشاغل جدید دولتی شده است، اما تعداد این مشاغل به‌اندازه‌ای نیست که بتواند جوابگوی جمعیت جوان جویای کار این کشور باشد.

در ژانویه 2011، بهار عربی به عمان رسید و آن زمانی بود که هزاران معلم، فعال مدنی و جوانان این کشور در اعتراض به فساد و بیکاری تظاهرات کردند؛ بیشتر این اعتراضات در مسقط و شهر صنعتی و ساحلی سوهار بود.

حبیبه الحینای، یکی از فعالان سرشناس این کشور در این زمینه اظهار داشت: طی 10 سال گذشته، سلطان قابوس تا حدودی از سیاست دور بوده است. همین مساله باعث شکل‌گیری فساد در نهادهای دولتی شده است. بنا به گفته او، معترضان در سال 2011 خواستار تغییر سلطان نبودند، بلکه به دنبال تصویب محدودیت‌های بیشتر بر دولتمردان این کشور بودند. در آن اعتراضات، بسیاری از افراد پلاکاردهایی در دست داشتند که ضمن اعلام وفاداری به سلطان قابوس، خواستار دخالت او در جریان امور کشور شده بودند.

البته این اعتراضات به خشونت نیز کشیده شد. تظاهرکنندگان در سوهار یک تقاطع اصلی در این شهر را به اشغال خود درآوردند. پس از آنکه چند خودرو در جریان اعتراضات به آتش کشیده شد، نیروهای نظامی در روز اول مارس آن منطقه را پاک‌سازی کردند؛ اما این اتفاقات بار دیگر در روز 28 می تکرار شد. به دنبال این اتفاقات، شهر سوهار در هفته اول ماه آوریل تحت کنترل شدید نیروهای نظامی قرار گرفت. در روز چهاردهم ماه می، ارتش تظاهرات کوچکی در شهر سلاله را سرکوب کرد و اینترنت برای چند ساعت به‌طور کامل قطع شد.

بنا به گفته احمد المخینی، مشاور سابق پارلمان عمان، سلطان قابوس در تمام این روزها اخبار و اطلاعات جدید را دریافت می‌کرد. تا اواخر ماه فوریه، او قول ایجاد مشاغل جدید و پرداخت بیمه بیکاری را داد. در ماه مارس نیز وی قدرت پارلمان در قانون‌گذاری را بیشتر کرد.

تسریع در روند تولید مسکن و افزایش حداقل دستمزدها از دیگر تعهدات سلطان بود. وزارت اقتصاد که هدف بیشتر اتهامات مربوط به فساد بود، منحل شد و رئیس پلیس نیز به دلیل اعمال خشونت علیه معترضان از کار اخراج شد. اعتراضات در اواخر ماه می و زمانی پایان یافت که آخرین گروه از صدها معترض زندانی آزاد شدند.

الحینای خودش شاهد این اعتراضات بود. او در همان زمان به دلیل تحریک جمعیت دستگیر شد. او می‌گوید از نوع برخورد سلطان با معترضان احساس غرور می‌کند. وی اظهار داشت: عمان از معدود کشورهای منطقه بود که به‌خوبی به اعتراضات پاسخ داد. من به‌طور کامل رضایت ندارم، اما احساس می‌کنم بهترین پاسخ داده شد.

المخینی عقیده دارد در زمان بهار عربی، میراث به‌جامانده از سلطان قابوس مورد تهدید قرار نگرفت، بلکه بازسازی شد.

وی افزود: البته هنوز خطر وجود دارد. خطر این است که او تنها محور تمام سیستم است. اگر او اشتباهی بکند، در نتیجه میراث دولت به‌طور کامل از بین می‌رود.

سلطان قابوس همسر، فرزند و یا وارث مشخصی ندارد. بر اساس قانون اساسی عمان که در سال 1996 توسط سلطان نوشته و در سال 2011 اصلاح شد، پس از مرگ سلطان یک شورای خانوادگی در مورد جانشین او تصمیم‌گیری می‌کنند. اگر آن‌ها در عرض سه روز نتوانند جانشین را تعیین کنند، چهار نهاد مشاوره‌ای دیگر نامه‌ای را باز می‌کنند که توسط سلطان نوشته شده و در چند جای کشور پنهان شده است؛ وی در این نامه انتخاب‌هایش برای جانشین را مشخص کرده است.

سه پسر طارق بن تیمور، آخرین عموی سلطان قابوس، نامزدهای اصلی برای این پست هستند. البته به نظر می‌رسد هیچ‌کدامشان آماده به قدرت رسیدن نباشند: اسد بن طارق یک تاجر تحصیل‌کرده است؛ هیثم بن طارق وزیر فرهنگ عمان است و شهاب بن طارق به مدت 14 سال فرمانده نیروی دریایی بود اما از یک دهه پیش از این سمت استعفا داده است.

بزرگ‌ترین بلاتکلیفی نه در مورد جانشین بلکه این موضوع است که آیا نهادها و مؤسسات دولتی به آن اندازه قوی هستند که سلطان جدید را همراهی کنند. العرضی در این زمینه گفت: مردم ممکن است تصور کنند راحت‌ترین کار این است که از مشکلات به دور باشند. اما در مقابل، کار سخت‌تر این است که امور را در کنترل کامل داشت اما از بحران‌ها به دور بود. این دقیقاً همان کاری است که سلطان قابوس انجام داده است.

گزارش خطا